–पी.आर. भट्टराई
नेपालको इतिहासको गहिराइमा पुग्दा हामी सनातन सभ्यताको अमिट छायाँ भेट्छौं । नेपालको सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक र दार्शनिक आधार यही सनातन संस्कार र मूल्यमा निर्माण भएको हो भन्नेमा कुनै दुईमत छैन । यो केवल धार्मिक अभ्यासको कुरा होइन, जीवनशैलीको संरचना हो — जहाँ प्रकृति, मानिस र परमसत्ताबिचको सम्बन्ध सन्तुलित ढंगले निर्माण भएको छ । आजको नेपाल जति नै आधुनिकताको पथमा अग्रसर हुँदैछ, त्यति नै तीव्र गतिमा यो सनातन सभ्यताको मूल्यबाट टाढा हुने खतरा पनि देखिन्छ । यस्तो अवस्थामा हामीले आत्मसमीक्षा गर्न जरुरी छ — हामी कहाँ छौं ? कहाँ गइरहेका छौं ? र, के बिर्सदैछौं ?
सनातन भन्नाले सुरूवातविहीन र अन्त्यविहीन जीवनदर्शन जनाउँछ । यसको केन्द्रीय भाव हो– सत्य, अहिंसा, सहिष्णुता, आत्मचिन्तन र लोककल्याण । नेपालमा युगौंदेखि चलेको जीवनशैलीमा वेद, उपनिषद्, पुराण, रामायण, महाभारतका आदर्श गुम्सिएका छन् । काठमाडौं उपत्यकामा रहेका प्राचीन मन्दिरहरू, आस्था र परम्पराको निरन्तरता, जात्रा, संस्कार, संस्कृत भाषा र वैदिक कर्मकाण्ड यसको प्रत्यक्ष प्रमाण हुन् । नेपालको राष्ट्रिय चिनारीको एउटा मूल जरा यही सनातन मूल्यमा गाडिएको छ ।
हिमाल, पहाड, तराईमा फैलिएको नेपाली समाज विविध धर्म, जात, भाषा, संस्कृतिबीचको सहअस्तित्वको सुन्दर रूप हो । हिन्दूत्वको प्रभावसँगै बौद्ध संस्कार, किराँत धर्म, बोन परम्परा, इस्लाम र इसाई धर्मका अनुयायी पनि नेपालमा छन् । तर, यो विविधता पनि सनातन सभ्यताको आत्मसात गर्ने विशेषता हो, जहाँ सहिष्णुता प्रधान हुन्छ, जहाँ ‘सर्वधर्म समभाव’ को भावना बलियो हुन्छ ।
आजको नेपाल लोकतान्त्रिक व्यवस्थाअन्तर्गत संविधानले ‘धर्म निरपेक्षता’लाई औपचारिक मान्यता दिएको मुलुक हो । तर, धर्म निरपेक्षता भन्नाले धर्मको विरोध होइन– सबै धर्मप्रति समान दृष्टिकोण राख्ने नीति हो । सनातन परम्परा कुनै समय पनि अन्य धर्मको विरोधमा उत्रेको छैन, न त कसैको आस्थामाथि चोट पुर्याउने प्रयास गरेको छ । त्यसैले, धर्म निरपेक्षताको वर्तमान अवधारणाले पनि सनातन सभ्यताको आत्मा बोक्न सक्छ, यदि त्यसको अभिप्राय सहिष्णुता, सद्भाव र विविधताप्रति सम्मान हो भने ।
तर, चुनौती यहाँबाट शुरू हुन्छ । अहिलेको नेपालमा यो सभ्यता केवल तीज, दशैं, होली, दीवाली जस्ता पर्वमा सीमित बन्न थालिएको छ । सनातन संस्कार जीवन पद्धतिमा गुम्न थालेको छ । युवाहरूमा धर्म र संस्कृति अध्ययन गर्ने जिज्ञासा घट्दो छ । संस्कृत, वेद, योग, आयुर्वेद जस्ता परम्परागत ज्ञानप्रणालीलाई आधुनिक शिक्षाले महत्व नदिँदा ज्ञानको मूल स्रोतसँगैको सम्बन्ध टुट्दै गएको छ । प्रविधिको बढ्दो प्रभावसँगै आस्था कृत्रिम प्रदर्शनमा सीमित हुन थालेको छ — मूल आत्मा नभएर केवल स्वरूप मात्रै बाँकी जस्तो अनुभूति हुन्छ ।
हामीले प्रविधि र विकासको अर्थ केवल पश्चिमी मोडलको नक्कल गर्न थालेपछि आत्म–पहिचान संकटमा पर्न थालेको छ । ‘आधुनिक बन्नु भनेको परम्परा भुल्नु हो’ भन्ने गलत मान्यता फैलिन थालेको छ । शिक्षा, प्रशासन, न्याय प्रणाली, चिकित्सा पद्धति — सबै क्षेत्रमा पश्चिमी ढाँचा हावी हुन थालेपछि हजारौं वर्ष पुरानो हाम्रो ज्ञान परम्परा हेपिएको अनुभूति हुन्छ । तर, यो ज्ञान परम्परामा न केवल जीवनशैलीको वैज्ञानिकता छ, मानसिक शुद्धता छ, प्रकृतिप्रतिको श्रद्धा छ — जुन आजको विश्वले पनि पुनः अँगाल्न थालेको छ ।
पछिल्ला वर्षहरूमा भारतमा योग र आयुर्वेदलाई विश्वव्यापी बनाएर प्रस्तुत गरिएको छ । गीता र वेदको शिक्षालाई नेतृत्व विकास, कूटनीति र समग्र मानव कल्याणसँग जोडिएको छ । नेपालले पनि यही बाटो अँगाल्न सक्थ्यो — तर, त्यसतर्फ पर्याप्त ध्यान नदिएको देखिन्छ । नेपालमै जन्मिएका महर्षिहरू, योगीहरू, वैद्यहरू, शिल्पीहरूका योगदानहरू इतिहासको कुनामा थन्क्याइएका छन् ।
नेपाललाई आत्मनिर्भर, सभ्य र सुदृढ बनाउन हो भने सनातन सभ्यताको सारतत्त्वलाई सम्हाल्नैपर्छ । यो केवल परम्पराको बचाउ होइन, भविष्यको निर्माण हो । मूल्यमान्यता बिना राष्ट्र बलियो बन्न सक्दैन । सनातन सभ्यताको मूल्यमान्यता — सत्य, कर्तव्य, सेवा, सदाचार, प्रकृतिप्रेम, पारिवारिक एकता, ज्ञानप्रतिको श्रद्धा, पवित्रता — आजको राजनीतिक, सामाजिक र शैक्षिक क्षेत्रमा गुम्न नदिनु हाम्रो साझा कर्तव्य हो ।
हामी भन्छौं — नेपाल बौद्धभूमि हो, योगीहरूको भूमि हो, ऋषिमुनिहरूको तपोभूमि हो, तर आज ती आधारहरू केवल पर्यटनमा प्रयोग हुने वाक्य बन्न पुगेका छन् । यिनको चेतनासँग हाम्रो समाजको सम्पर्क टाढिँदैछ । हामीले स्कूलमा ऋग्वेदका ऋचाहरू पढ्दैनौं, हाम्रो न्यायिक प्रणाली मनुस्मृति वा नारद संहितासँग सम्पर्कहीन छ । जबसम्म सनातन सभ्यताको मूल चेतनालाई शिक्षा, नीति, समाज र जनजीवनसँग पुनः जोड्न सकिँदैन, तबसम्म हामी केवल खोक्रो गौरवमा रमाइरहनेछौं ।
अन्ततः, नेपालको भविष्यको यात्रामा सनातन सभ्यताको सारतत्त्व सँगै लान सकियो भने मात्र साँचो राष्ट्रिय पुनर्जागरण सम्भव छ । यो पुनर्जागरण आधुनिकता र परम्पराको सन्तुलनमा आधारित हुनुपर्छ — जसले आत्मनिर्भरता, सामाजिक सद्भाव र वैचारिक स्थायित्व दिन सकोस् । सनातन केवल भूतको स्मृति होइन, वर्तमानको आधार र भविष्यको सम्भावना हो — त्यसलाई बिर्सनु भनेको आफ्नो जरा आफैँले काट्नु हो ।
