–राजेन्द्र गजुरेल
नेपालका ग्रामीण क्षेत्रहरू आफ्नै मौलिकता, प्राकृतिक सौन्दर्य र सांस्कृतिक विविधताले भरिपूर्ण छन् । हिमाल, पहाड, तराईका गाउँहरूमा पाइने विविध जातजाति, उनीहरूको जीवनशैली, चाडपर्व, परम्परा र आतिथ्य संस्कृतिले यहाँको ग्रामीण क्षेत्रलाई पर्यटकका लागि अत्यन्त आकर्षक गन्तव्य बनाउँछन् । तर, अझै पनि ग्रामीण पर्यटन नेपालको समग्र पर्यटन नीति र विकासको मूल प्रवाहमा सीमित रूपमा मात्र समेटिएको देखिन्छ । यद्यपि, पछिल्ला वर्षहरूमा ग्रामीण पर्यटनका अवसरहरूको चर्चा बढ्दै गएको छ र यसको प्रभावकारी विकासले स्थानीय स्तरमै रोजगारी सिर्जना गर्ने ठूलो सम्भावना बोकेको छ ।
ग्रामीण पर्यटनको मूल आधार भनेको गाउँमै उपलब्ध स्रोत–साधन, संस्कृति र वातावरणको उपयोग गरेर स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकलाई आकर्षित गर्नु हो । पर्यटकहरू अब केवल हिमाल चढ्न वा सहरमा किनमेल गर्न मात्र होइन, स्थानीय समुदायसँग घुलमिल हुन, गाउँको जीवनशैली अनुभव गर्न र मौलिक स्वाद चाख्न पनि आउने क्रम बढ्दै गएको छ । यस्तो प्रवृत्तिले गाउँलेहरूलाई आफ्नै ठाउँमा बसेर कमाई गर्ने अवसर दिन्छ, जसबाट वैदेशिक रोजगारको विकल्प पनि खुल्न सक्छ ।
रोजगारीको दृष्टिकोणले ग्रामीण पर्यटन बहुआयामिक सम्भावना बोकेको क्षेत्र हो । होमस्टे सञ्चालन, गाइड सेवा, कृषि उत्पादनको बजार विस्तार, हस्तकला तथा लोकसंगीत, नृत्य प्रदर्शन, ट्रेकिङ्ग मार्गको व्यवस्थापन जस्ता गतिविधिले स्थानीय युवालाई थुप्रै अवसरहरू दिन सक्छ । उदाहरणका लागि, गोरखा, धम्पुस, घान्द्रुक, सिक्लेस, इलाम, रारा, खप्तड जस्ता ठाउँमा ग्रामीण पर्यटन विस्तारसँगै धेरै युवाहरू गाउँमै बसेर रोजगारीमा संलग्न भएका छन् ।
ग्रामीण पर्यटनले महिलालाई पनि आर्थिक रूपमा सक्षम बनाउने माध्यमको रूपमा काम गर्न सक्छ । धेरै गाउँमा महिला समूहले होमस्टे सञ्चालन गर्दै आएका छन्, जसबाट उनीहरूले आय आर्जन मात्र होइन, आत्मविश्वास र सामाजिक हैसियतमा पनि वृद्धि गरेका छन् । साथै, युवाहरूमा उद्यमशीलता विकास गर्ने माध्यमका रूपमा पनि ग्रामीण पर्यटन महत्वपूर्ण हुन्छ । परम्परागत कृषि वा पशुपालनसँगै पर्यटनलाई जोड्न सकिने हुँदा गाउँको समग्र आर्थिक रुपान्तरणको पनि सम्भावना बढ्छ ।
तर, ग्रामीण पर्यटनको सम्भावना साकार पार्न चुनौतीहरू पनि उत्तिकै छन् । भौतिक पूर्वाधारको कमी, प्रचारप्रसारको अभाव, प्रशिक्षित जनशक्तिको नहुनु, लगानीको अभाव र दीर्घकालीन योजना तथा नीति निर्माणमा ध्यान नदिइएको अवस्था जस्ता समस्याले ग्रामीण पर्यटनको विकासलाई अवरोध पुर्याएका छन् । अझ ग्रामीण क्षेत्रमा स्थानीय तहले नै सक्रिय भएर समन्वय गर्न नसक्दा धेरै ठाउँमा पर्यटनको सम्भावना मौन अवस्थामा सीमित भएको पाइन्छ ।
यसका लागि दीर्घकालीन सोच, स्थानीय तहको नेतृत्व, सरकारको नीति सहयोग र निजी क्षेत्रको लगानी आवश्यक छ । ग्रामीण पर्यटनलाई विद्यालयस्तरबाटै बुझाउने र युवा पुस्तालाई तालीममार्फत तयार पार्ने हो भने यसले दीर्घकालीन रोजगारीको विकल्प दिन सक्छ । यस्तै, अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्म गाउँको सांस्कृतिक उत्पादन पुर्याउने उपायहरू विकसित गरिनु आवश्यक छ ।
आज नेपालका धेरै गाउँहरू जनशक्तिविहीन बन्दै गएका छन् । ग्रामीण पर्यटन एक यस्तो उपाय हुन सक्छ जसले गाउँमा फर्कने, गाउँमै बस्ने र गाउँमै कर्म गर्ने प्रेरणा दिन सक्छ । कृषि, संस्कृति र पर्यटनलाई समायोजन गरेर सन्तुलित विकासको बाटो खोल्न सकिन्छ । यसका लागि स्थानीय सरकार, समुदाय, नागरिक समाज र निजी क्षेत्रबीच सशक्त साझेदारी अपरिहार्य छ ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, ग्रामीण पर्यटन केवल मनोरञ्जनको माध्यम मात्र नभई गाउँको आर्थिक विकास, रोजगारी सिर्जना र सामाजिक रुपान्तरणको सारथी बन्न सक्छ । उचित योजना, पूर्वाधार, क्षमता विकास र लगानीसहित ग्रामीण पर्यटनलाई प्रवद्र्धन गर्न सके नेपालको समृद्धिमा टेवा पुर्याउने दीर्घकालीन स्रोत बन्नेछ ।
