–खगेन्द्र पौडेल
सहकारी संस्था केवल आर्थिक कारोबार गर्ने थलो मात्र होइन, सामूहिक सोच, आपसी विश्वास र साझा प्रयत्नको प्रतिफल हो । यसको जड गाउँबस्तीको सामाजिक–आर्थिक जीवनसँग गहिरा रूपमा गाँसिएको हुन्छ । सहकारीको मूल भावनामा सदस्यहरूले आफ्ना साना–साना पुँजी, समय र श्रमलाई एकीकृत गरेर ठुलो प्रभाव सिर्जना गर्ने क्षमता लुकेको हुन्छ । यसले लाभ मात्र होइन, दीर्घकालीन स्थिरता, आत्मनिर्भरता र समुदायको सशक्तीकरणमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ । तर, पछिल्ला वर्षहरूमा सहकारीहरूमा देखिएका अनियमितता, दुरुपयोग, पारदर्शिताको अभाव र राजनीतिक हस्तक्षेपका कारण धेरै ठाउँमा यसको विश्वास घट्दै गएको छ । यस्तो अवस्थामा ‘सहकारी किन जोगाउने ?’ भन्ने प्रश्न स्वाभाविक उठ्छ । यसको जवाफ भने अझ गहिरो रूपमा बुझ्न आवश्यक छ ।
पहिलो कुरा, सहकारीले आर्थिक स्रोतमा पहुँच नपाउने व्यक्तिलाई अवसर दिन्छ । ग्रामीण क्षेत्रमा बैंकिङ सुविधा सीमित हुने र निजी वित्तीय संस्थाहरूको ऋण महँगो हुने अवस्थामा सहकारीले सस्तो ब्याजमा ऋण उपलब्ध गराउँछ । यसले कृषकलाई बिउ, मल, उपकरण खरिद गर्न, साना व्यापारीलाई पसल विस्तार गर्न वा सिप विकासका लागि पुँजी जुटाउन सहज बनाउँछ । यदि सहकारीहरू असफल भए वा हराए भने, यी वर्गका मानिसहरू फेरि महाजन र चर्को ब्याजको चंगुलमा पर्ने खतरा हुन्छ । त्यसैले सहकारीलाई बचाउनु भनेको कमजोर आर्थिक पृष्ठभूमिका हजारौं परिवारलाई आर्थिक आत्मनिर्भरता कायम राख्ने बाटो खुला राख्नु हो ।
दोस्रो, सहकारी केवल ऋण–जमानतको कुरा होइन, यो आर्थिक शिक्षाको पाठशाला हो । सदस्यहरूले बचत गर्ने बानी, ऋण लिने र फिर्ता गर्ने अनुशासन, व्यावसायिक निर्णय गर्ने क्षमता र सामूहिक उत्तरदायित्व सिक्छन् । यसले दीर्घकालमा वित्तीय सचेतना बढाउँछ, जसको अभावमा ग्रामीण अर्थतन्त्र कमजोर हुन्छ । सहकारी जोगाउनु भनेको वित्तीय चेतना फैलाउने आधारभूत संरचना जोगाउनु हो ।
तेस्रो, सहकारीले समुदायमा एकताको भावना मजबुत पार्छ । सदस्यबीच आपसी सहयोग र पारस्परिक जिम्मेवारीको भावना विकास हुन्छ । कुनै सदस्य समस्यामा परे, रोग लागे वा आकस्मिक खर्च आए, सहकारीले सहयोग पु¥याउन सक्छ । यसले सामाजिक सुरक्षा जस्तो काम गर्छ, जसको विकल्प निजी लाभमुखी संस्थामा पाइँदैन ।
चौथो, सहकारीको मुनाफा समुदायमै पुनः लगानी हुन्छ । बैंक वा ठुला वित्तीय कम्पनीहरूको मुनाफा प्रायः बाहिर जान्छ तर सहकारीले कमाएको आम्दानी सदस्यहरूको हितका लागि प्रयोग हुन्छ । यसले स्थानीय विकासमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ, चाहे त्यो सडक मर्मत होस्, सिँचाइको योजना होस् वा विद्यालयमा सहयोग होस् । सहकारी समाप्त भएमा यो स्थानीय पुँजी बाहिर बग्ने सम्भावना बढ्छ ।
तर, यति महत्वपूर्ण भूमिका निभाउने सहकारीमा बेथिति देखिनु गम्भीर कुरा हो । कतिपयमा प्रबन्ध समिति र व्यवस्थापकले पारदर्शिता कायम नगर्नु, नातावाद र पक्षपात, सदस्यको पैसा दुरुपयोग गर्नु, सरकारी नियमनको कमजोरी आदिले विश्वास गुमाएको छ । तर, समस्याको कारण संस्थाको स्वरूप होइन, त्यसलाई सञ्चालन गर्ने व्यक्तिहरूको असावधानी वा बेइमानी हो । समाधान सहकारी तोड्नु होइन, यसलाई पारदर्शी, उत्तरदायी र नियमअनुसार सञ्चालन गर्ने व्यवस्था सुदृढ गर्नु हो ।
सहकारी बचाउने कुरा केवल भावनात्मक वा परम्परागत सोच होइन, यो व्यावहारिक आवश्यकता पनि हो । नेपाल जस्तो मुलुकमा जहाँ करिब दुइ तिहाइ जनसंख्या ग्रामीण क्षेत्रमा बस्छ, त्यहाँ सहकारी आर्थिक प्रवाहको मेरुदण्ड हो । बैंकिङ पहुँचका हिसाबले कमजोर क्षेत्रमा सहकारीको भूमिकालाई सरकारी योजनाले समेत प्राथमिकता दिएको छ । यसलाई नजोगाए आर्थिक समावेशीकरणको प्रयासमा ठुलो धक्का पुग्छ ।
नेपाल जस्तो मुलुकमा सहकारी जोगाउनु भनेको गाउँको अर्थतन्त्र जोगाउनु हो, समुदायको एकता जोगाउनु हो, साना व्यवसायी र किसानलाई टिकाइराख्नु हो र वित्तीय चेतनालाई निरन्तरता दिनु हो । अनियमितता र बेथितिका दोषीलाई कडा सजाय दिनुपर्छ, नियमन र लेखापरीक्षण प्रणाली सुधार गर्नुपर्छ, सदस्यहरूको सक्रिय सहभागिता बढाउनुपर्छ । सही ढंगले सञ्चालन गरिने सहकारी आजको अर्थतन्त्रमा अत्यन्तै शक्तिशाली र आवश्यक साधन हो । त्यसैले यसको अस्तित्व, इमानदारी र पारदर्शिता दुवैलाई जोगाउनु आजको अनिवार्यता हो ।
