–राजेन्द्र गजुरेल
नेपाल हिमालयको काखमा अवस्थित एक सुन्दर देश हो, जसले विश्वभरका पर्यटकहरूलाई आफ्नो अद्वितीय प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक विविधता र ऐतिहासिक सम्पदाहरूको माध्यमबाट आकर्षित गर्दै आएको छ ।
नेपाल मात्र विश्वकै सर्वोच्च शिखर सगरमाथाको कारणले प्रसिद्ध छैन, यो त्यति नै महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक केन्द्र पनि हो, जहाँ विभिन्न धार्मिक विश्वासहरू, परम्पराहरू र जीवनशैलीहरू एकआपसमा मिसिएका छन् । तीमध्ये विशेषगरी बौद्ध संस्कृति नेपालको पहिचानको एक अमूल्य पाटो हो, जसले पर्यटन क्षेत्रलाई गहिरो असर पुर्याएको छ ।
नेपाल बौद्ध धर्मको उद्गमस्थलमध्ये एक मानिन्छ । बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी नेपालको रुपन्देही जिल्लामा पर्छ । यही पवित्र भूमिमा इसापूर्व ६४३ तिर सिद्धार्थ गौतमको जन्म भएको हो, जसले पछि बुद्धत्व प्राप्त गरेर संसारलाई शान्ति र ज्ञानको मार्ग देखाए ।
लुम्बिनी अहिले युनेस्कोको विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत स्थल हो र यहाँ बर्सेनि लाखौं बौद्ध श्रद्धालु तथा पर्यटकहरू आउने गर्छन् । लुम्बिनीमा रहेका मायादेवी मन्दिर, अशोक स्तम्भ, पवित्र पोखरी र विभिन्न देशहरूले निर्माण गरेका अन्तर्राष्ट्रिय स्तूपाहरू बौद्ध संस्कृतिका समृद्ध प्रतीकहरू हुन् ।
बौद्ध धर्मको प्रभाव नेपालका पहाडी तथा हिमाली भेगमा अझ बढी देखिन्छ । विशेषगरी शेर्पा, तामाङ, गुरुङ, भोटिया जस्ता समुदायहरूले बौद्ध परम्परालाई आज पनि गहिरो रूपमा अपनाएका छन् । तिनीहरूको मौलिक भाषा, पोसाक, धार्मिक अनुष्ठान, संगीत र नृत्यहरूले बौद्ध दर्शनको झल्को दिन्छन् ।
राजधानी काठमाडौं उपत्यका बौद्ध सांस्कृतिक सम्पदाले भरिएको छ । स्वयम्भूनाथ र बौद्धनाथ स्तूपा जस्ता विश्व प्रसिद्ध स्थलहरूले काठमाडौंलाई बौद्ध धर्मको केन्द्र बनाएका छन् । यी स्थानहरूमा बिहानैदेखि पूजा गर्ने स्थानीयहरू, ध्यानमा बसेका भिक्षुहरू र दर्शन गर्न आउने पर्यटकहरूको भीड देख्न सकिन्छ ।
नेपालको पर्यटन क्षेत्र बौद्ध संस्कृतिसँग गहिरोसँग सम्बन्धित छ । आध्यात्मिक पर्यटन नेपालमा तीव्र रूपमा बढिरहेको छ । विशेषगरी बौद्ध धर्ममा आस्था राख्ने जापान, चीन, श्रीलंका, थाइल्यान्ड, भुटानलगायतका देशबाट हजारौं पर्यटक नेपाल आउने गर्छन् । लुम्बिनी मात्र नभई काठमाडौं, पोखरा, इलाम, सोलुखुम्बू जस्ता ठाउँहरूमा पनि बौद्ध गुम्बा, मठहरू र ध्यान केन्द्रहरू छन्, जसले पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्छन् । बौद्ध धर्ममा आधारित ध्यान र योग अभ्यासको चाहना राख्ने विदेशीहरूका लागि नेपाल एक प्रमुख गन्तव्य बनेको छ ।
नेपाल सरकारले समेत लुम्बिनी विकास परियोजनामार्फत बौद्ध पर्यटनलाई प्रवद्र्धन गर्ने कार्यमा सक्रियता देखाउँदै आएको छ । लुम्बिनीलाई अन्तर्राष्ट्रिय तीर्थस्थल बनाउने योजनाअन्तर्गत आधारभूत पूर्वाधारको विकास, अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल निर्माण, सडक पहुँच सुधार, पर्यटक आवास सुविधा विस्तार जस्ता कार्यहरू भइरहेका छन् । यसले स्थानीय रोजगारी सिर्जना मात्र होइन, नेपालको अर्थतन्त्रमा समेत उल्लेखनीय योगदान दिन सक्छ ।
बौद्ध संस्कृति नेपालको सौम्यता, सहिष्णुता र शान्तिको सन्देश हो । यो संस्कृति धर्म मात्र नभई जीवन पद्धति हो, जसले सम्पूर्ण मानव जातिका लागि प्रेम, करुणा र ज्ञानको मार्ग देखाउँछ । पर्यटकहरू यिनै गुणहरूमा प्रभावित भएर नेपाल आउने गर्छन् ।
स्थानीय समुदायले पनि बौद्ध धर्मको आदर्शलाई आत्मसात् गर्दै आफ्नो अतिथि सत्कारको परम्परालाई मजबुत बनाएका छन्, जसले पर्यटन अनुभवलाई अझ स्मरणीय बनाउँछ ।
नेपालको बौद्ध संस्कृति र पर्यटनबीचको सहकार्य दिगो विकासको दृष्टिकोणबाट पनि महत्त्वपूर्ण छ । बौद्ध धर्मावलम्बीको मुख्य आस्थाको थलो नै नेपाल हो । नेपालको लुम्बिनी, जहाँ बुद्धको जन्म भएको थियो । उत्तरतर्फको चीन र दक्षिणतर्फको भारतसहित अन्य थुप्रै बौद्ध धर्म मान्ने देशका धर्मालम्बीहरू सकेसम्म नेपाल आउँछन् ।
विश्वमा करिब ५० करोड बौद्ध धर्मावलम्बी छन्, जसको केही हिस्सा मात्र निरन्तर आउने अवस्था बन्यो भने नेपालमा पर्यटन व्यवसाय निकै फस्टाउने देखिन्छ । यसका निम्ति उचित वातावरण बनाउनु आजको आवश्यकता हो ।
तर, पर्यटन विकाससँगै बौद्ध संस्कृति र सम्पदाको संरक्षणमा विशेष ध्यान दिन आवश्यक छ । अत्यधिक पर्यटक आगमन, भौतिक संरचना विस्तार र व्यवसायीकरणले कहिलेकाहीँ मौलिकता कमजोर बनाउने सम्भावना रहन्छ । त्यसैले, संस्कृति र पर्यटनबीच सन्तुलन कायम राख्दै दिगो रणनीति अवलम्बन गर्नु अहिलेको आवश्यकता हो ।
अन्ततः, नेपालले बौद्ध संस्कृतिको अमूल्य सम्पदा र प्राकृतिक सौन्दर्यको अद्भुत संयोजन प्रस्तुत गर्दै विश्व पर्यटन नक्सामा आफूलाई विशेष स्थानमा राख्न सफल भएको छ । यदि राज्य, निजी क्षेत्र र स्थानीय समुदायहरूबीचको सहकार्य अझ सुदृढ भयो भने नेपाललाई विश्वकै प्रमुख बौद्ध पर्यटक गन्तव्य बनाउने सपना अवश्य साकार हुन सक्छ ।
बौद्ध संस्कृतिको शान्तिपूर्ण सन्देश र नेपालको अतुलनीय आतिथ्यभावले पर्यटकको मन जित्दै नेपालको विकास यात्रालाई समेत गति दिने छ ।
