–डा. शेरबहादुर चन्द
समान्यतयाः बैंकका ग्राहकहरू एकैसाथ आफ्नो जम्मा रकम फिर्ता लिन हतारिने अवस्थालाई ‘बैंक रन’ भनिन्छ । यस किसिमको घटनाले बैंकको नगद प्रवाहमा गम्भीर समस्या निम्त्याउँछ, जसलाई वित्तीय तरलता अभाव भनिन्छ । यसले अन्ततः बैंकलाई टाट पल्टिन बाध्य पार्न सक्छ ।
नेपालको आर्थिक प्रणाली ठूलो मात्रामा बैंकिङ क्षेत्रमा निर्भर छ, यस कारण बैंक रनले यहाँको समग्र आर्थिक अवस्था र दिगोपनलाई प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित गर्न सक्छ । यस घटनाले बैंकहरूमा मात्र नभई व्यापार, उद्योग र आमनागरिकको जीवनशैलीमा समेत नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ ।
प्रत्यक्ष असरहरू
विश्वासको कमी : बैंकिङ प्रणालीप्रतिको विश्वासमा कमी आउनु बैंक रनको प्रमुख परिणाम हो । विगतमा नेपालका साना सहकारी संस्थाहरूमा बैंक रनका घटनाहरू देखिएका छन् । उदाहरणका लागि, केही वर्षअघि विभिन्न सहकारी संस्थाहरूमा जम्माकर्ताको रकम डुबेको घटनाले मानिसहरूमा वित्तीय संस्थाहरूप्रति अविश्वासको भावना जगाएको थियो ।
यदि यस्तै अवस्था ठूला वाणिज्य बैंकहरूमा पनि दोहोरियो भने यसले सम्पूर्ण नेपाली बैंकिङ प्रणालीलाई नै अस्थिर बनाउन सक्छ । फलस्वरूप मानिसहरू आफ्नो पैसा बैंकमा राख्न डराउने र यसले अर्थतन्त्रमा नकारात्मक असर पार्ने सम्भावना रहन्छ ।
मन्दीको जोखिम : बैंक रनका कारण आर्थिक गतिविधिहरू कमजोर बन्न सक्छन्, जसलाई आर्थिक मन्दीको रूपमा बुझिन्छ । बैंक रनले बैंकहरूको पुँजी घट्ने वातावरण सिर्जना गर्छ, जसले गर्दा तिनीहरू व्यवसाय र उद्योगहरूलाई आवश्यक ऋण उपलब्ध गराउन सक्दैनन् ।
नेपालमा धेरैजसो साना तथा मझौला व्यवसायहरू आफ्नो व्यवसाय संचालनका लागि बैंक ऋणमा निर्भर रहन्छन् । यदि बैंकहरूले ऋण दिन बन्द गरे भने ती व्यवसायहरू बन्द हुने खतरा बढ्छ, जसले बेरोजगारी दरमा वृद्धि गर्छ ।
यस परिदृश्यमा सन् २००८ को विश्वव्यापी आर्थिक मन्दी जस्तै अवस्था आउन सक्छ, जतिबेला नेपालको निर्यात र विदेशबाट आउने रकम (रेमिट्यान्स)मा भारी गिरावट आएको थियो ।
मुद्रास्फीति वा अर्थतन्त्रको संकुचन : बैंक रनले बजारमा मुद्राको प्रवाहलाई कम गर्छ र यसले बजारमा पैसाको अभाव सिर्जना गर्छ । यस अवस्थामा यदि बैंकहरूले ऋण दिन बन्द गरे भने उद्योगहरूले उत्पादन गर्न सक्दैनन्, फलस्वरूप बजारमा सामानको अभाव सिर्जना हुन्छ र वस्तु तथा सेवाहरूको मूल्य बढ्न थाल्छ, जसलाई मुद्रास्फीति भनिन्छ ।
अर्कातर्फ, यदि अर्थतन्त्र संकुचित भयो भने मानिसहरू खर्च गर्न हिच्किचाउँछन् र यसले बजारमा माग घटाउँछ, जसले गर्दा धेरै व्यवसायहरू बन्द हुने अवस्था आउँछ ।
सरकारी राजस्वमा कमी : बैंक रनले देशको आर्थिक क्रियाकलापलाई शिथिल बनाउँछ, जसले गर्दा सरकारले करको माध्यमबाट कम आम्दानी गर्छ । नेपाल सरकारको बजेट व्यवस्थापन बैंकिङ प्रणालीमा निर्भर रहन्छ ।
बैंकहरू असफल भए भने सरकारले विकास निर्माणका योजनाहरू र अन्य सार्वजनिक परियोजनाहरूका लागि आवश्यक रकम जुटाउन सक्दैन । यसले गर्दा देशको विकास प्रक्रियामा बाधा पुग्छ र नागरिकको जीवनस्तरमा प्रत्यक्ष असर पर्छ ।
विदेशी लगानीमा नकारात्मक असर : बैंकिङ प्रणाली अस्थिर हुँदा विदेशी लगानीकर्ताहरू नेपालमा लगानी गर्न हिच्किचाउँछन् । यसले गर्दा विदेशी लगानी घट्छ र देशको आर्थिक वृद्धिमा नकारात्मक असर पर्छ ।
विदेशी लगानी घट्दा रोजगारीका अवसरहरू कम हुन्छन् र देशको समग्र आर्थिक विकासमा नकारात्मक प्रभाव पर्छ । नेपाल जस्तो अल्पविकसित राष्ट्रको आर्थिक प्रगतिमा गति दिन विदेशी लगानी सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण हुन्छ किनभने यसले देशमा पुँजीको आप्रवाह बढाउँछ, जसले गर्दा विकासका परियोजनाहरू सहजै अगाडि बढ्छन् । यसको अभावमा आर्थिक विकासको बाटोमा धेरै चुनौतीहरू उत्पन्न हुन्छन् ।
बैंक रन रोक्न चाल्नुपर्ने कदमहरू
निक्षेप बीमा कोषको व्यवस्थापन : नेपालमा निक्षेप तथा कर्जा सुरक्षण कोष नामक संस्था छ । यसले बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूमा रकम जम्मा गर्ने निक्षेपकर्ताहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गर्छ । हाल यो कोषले प्रतिव्यक्ति ५ लाख रुपैयाँसम्मको निक्षेपको सुरक्षा प्रदान गर्छ, जसले गर्दा सर्वसाधारणको लगानी सुरक्षित रहन्छ ।
यस किसिमको व्यवस्थाले सर्वसाधारणमा आफ्नो निक्षेप सुरक्षित छ भन्ने भावना जागृत गराउँछ । फलस्वरूप, बैंकहरूमा एकै पटक पैसा निकाल्नेको संख्या अर्थात् बैंक रन कम हुन्छ र वित्तीय स्थिरता कायम रहन्छ ।
केन्द्रीय बैंकलाई सक्रिय बनाउनुपर्ने : नेपाल राष्ट्र बैंक संकटको समयमा अन्तिम ऋणदाताको रूपमा देखापर्छ । कुनै बैंक आर्थिक समस्यामा फसेमा, नेपाल राष्ट्र बैंकले तत्काल तरलता प्रदान गरेर बैंकलाई चलायमान बनाउन मदत गर्छ, जसले गर्दा बैंक टाट पल्टिने सम्भावना कम हुन्छ ।
नेपाल राष्ट्र बैंकले बैंकहरूको पुँजी पर्याप्तता अनुपातमाथि नियमित निगरानी राख्छ । यसको मतलब बैंकहरूले आफ्नो जोखिमअनुसार पर्याप्त पुँजी सञ्चित गरेका छन् कि छैनन् भन्ने कुरा हेरिन्छ, जसले वित्तीय संस्थाहरूलाई जोखिमबाट जोगाउँछ र स्थिरता कायम गर्छ ।
नियमनलाई थप सुदृढ : नेपाल राष्ट्र बैंकले बैंकहरूलाई उच्च जोखिमयुक्त कर्जा लगानी गर्नबाट रोक्नका लागि विभिन्न नियम र नीतिहरू बनाउँछ । यी नीतिहरूले बैंकहरूको वित्तीय स्वास्थ्यलाई सुदृढ बनाउँछन् ।
बैंकहरूले आपत्कालीन अवस्थाका लागि पर्याप्त मात्रामा पुँजी जम्मा गर्नुपर्छ । यसले गर्दा ग्राहक वर्गले चाहेको समयमा आफ्नो रकम फिर्ता पाउन सक्ने सुनिश्चित हुन्छ, जसबाट बैंकप्रतिको विश्वास कायम रहन्छ ।
जनचेतना अभिवृद्धि अभियान : बैंक रन प्रायः डर र अफवाहका कारणले हुने गर्छ । तसर्थ, सरकारले बैंकिङ प्रणालीमा जनताको विश्वास बढाउन जनचेतनामूलक कार्यक्रमहरू संचालन गर्नुपर्छ, जसले सर्वसाधारणमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ ।
मिडिया र सम्बन्धित बैंकहरूले जनतालाई बैंकहरूको वास्तविक अवस्थाबारे सही जानकारी दिनुपर्छ । यसले बैंकमा जम्मा गरेको रकम सुरक्षित छ र डराउनुपर्ने कुनै कारण छैन भन्ने सन्देश प्रवाह गर्छ ।
भविष्यका लागि बनाउनुपर्ने योजना
बैंकहरूले आफ्नो वित्तीय अवस्थाबारे नियमित रूपमा जानकारी सार्वजनिक गर्नुपर्छ । यसले लगानीकर्ता र सर्वसाधारणलाई बैंकको स्थितिका बारेमा जानकारी गराउँछ, जसले विश्वासको वातावरण सिर्जना गर्छ ।
नेपाल राष्ट्र बैंकले सहकारी संस्थाहरूमा पनि बैंकहरूमा लागू हुने नियमहरू कडाइका साथ लागू गर्नुपर्छ, जसले गर्दा सहकारी संस्थाहरूको वित्तीय सुशासन कायम हुन्छ । सरकारले बैंक रन जस्ता संकटका बेला तत्कालै वित्तीय सहायता प्रदान गर्न सक्नेगरी छुट्टै कोषको व्यवस्था गर्नुपर्छ, जसले संकटको समयमा बैंकिङ प्रणालीलाई बलियो बनाउँछ ।
बैंकिङ संकटहरूका केही उदाहरण
विगतमा केही सहकारी संस्थाहरूले उच्च ब्याज दरको लोभ देखाएर धेरै निक्षेप संकलन गरे र जोखिमपूर्ण क्षेत्रमा लगानी गरे, जसका कारण वित्तीय संकट उत्पन्न भयो । यो संकटले सहकारी संस्थाहरूको विश्वसनीयतामाथि प्रश्न चिह्न खडा गर्यो ।
सँगै, विगतमा नेपालका बैंकहरूमा तरलताको अभाव देखापर्यो, जसले गर्दा सर्वसाधारणमा बैंकिङ प्रणालीप्रतिको अविश्वास बढ्यो । यसले बैंकहरूलाई कर्जा प्रवाह गर्न कठिनाइ हुनुका साथै आर्थिक गतिविधिमा समेत नकारात्मक असर पार्यो ।
निष्कर्षमा, नेपालको आर्थिक प्रणाली, खासगरी वित्तीय क्षेत्र अर्थात् बैंकिङ प्रणालीमा आधारित छ । वित्तीय संस्थाहरूको स्वास्थ्यमा आइपर्ने कुनै पनि समस्याले समग्र राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई प्रत्यक्ष रूपमा नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ । उदाहरणका लागि, बैंक रनको अवस्था सिर्जना हुँदा यसले अर्थतन्त्रमा गम्भीर अस्थिरता ल्याउन सक्छ ।
बैंक रन भन्नाले बचतकर्ताहरू आफ्नो पैसा एकै पटक निकाल्न बैंकमा ओइरिने अवस्था हो, जसले गर्दा बैंकको वित्तीय क्षमतामा ह्रास आउँछ र अन्य वित्तीय कारोबारहरू प्रभावित हुन्छन् । बैंक रन कुनै एक बैंकको मात्र समस्या नभएर समग्र अर्थतन्त्रकै लागि ठूलो चुनौती हो ।
यस्तो गम्भीर अवस्थाबाट जोगिनका लागि नेपाल राष्ट्र बैंक, नेपाल सरकार र वाणिज्य बैंकहरूले एकैसाथ मिलेर काम गर्नुपर्ने अपरिहार्यता छ । यी निकायहरूले जनताको बैंकप्रतिको विश्वासलाई दरिलो बनाउन विशेष पहल गर्नुपर्छ । मानिसहरूको विश्वास जित्नका लागि बैंकहरूले पारदर्शी ढंगले कार्य गर्नुपर्छ साथै बचतकर्ताहरूको रकम सुरक्षित छ भन्ने कुराको सुनिश्चितता दिलाउनुपर्छ ।
यसका साथै, बैंकहरूको नियमन प्रक्रियालाई थप प्रभावकारी बनाउन आवश्यक छ । नियमन प्रणालीलाई बलियो बनाउँदा बैंकहरूले जोखिम व्यवस्थापनलाई सुदृढ बनाउँछन् र अनावश्यक जोखिमहरूबाट जोगिन मदत गर्छन्, जसले गर्दा आर्थिक स्थायित्व कायम गर्न सहयोग पुग्छ ।
वित्तीय क्षेत्रमा स्थिरता कायम राख्नका लागि आवश्यक कदमहरू समयमै चाल्नुपर्छ । सर्वसाधारणको विश्वास जित्ने, नियमनलाई कडा बनाउने र आर्थिक स्थिरतालाई सुदृढ पार्ने कार्यहरू गर्नाले नेपाल बैंक रन जस्ता संकटबाट बच्न सक्छ । यसका अतिरिक्त, मुलुकको आर्थिक वृद्धिलाई निरन्तरता दिन र दिगो विकासको लक्ष्य हासिल गर्न पनि सहयोग पुर्याउँछ ।
यी सबै प्रयासहरूले नेपाललाई आर्थिक रूपमा सबल बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने छन् र भविष्यमा आइपर्न सक्ने वित्तीय चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्षम बनाउने छन् ।
