विश्व आज तीव्र गतिमा प्रविधिमैत्री बनिरहेको छ । मान्छेको सोच, व्यवहार र जीवनशैली प्रविधिसँग गाँसिँदै गएको छ । विशेषगरी डिजिटल माध्यमको विस्तारले सूचनाको पहुँचलाई असाधारण ढंगले विस्तार गरिदिएको छ । तर यही डिजिटल बाढीले पठन संस्कृतिमा नयाँ चुनौती र सम्भावना दुवै ल्याएको छ । किताबसँगको नातो, पढाइप्रतिको धैर्य र ज्ञान प्राप्तिको तरिका अब अघिल्लो पुस्ताजस्तो रहन सकेको छैन । डिजिटल युगमा पठन संस्कृतिका स्वरूप परिवर्तन भएको छ र यसको प्रभाव गहिरो सामाजिक र बौद्धिक अर्थमा बुझ्न जरुरी छ ।

पहिले पढ्ने भनेको पुस्तकमा डुब्नु, पुस्तकालयको कोठामा बसेर पाना पल्टाउनु अनि पढेका कुरा आत्मसात् गर्नु भन्ने अर्थमा बुझिन्थ्यो । तर अहिले पढ्ने काम मोबाइलको पर्दा, ल्यापटप, ट्याबलेट वा अनलाइन प्लेटफर्ममा सर्ने गरेको छ । अब पढाइ पुस्तकालयको सीमित कोठामा मात्र सीमित छैन, बरु सामाजिक सञ्जाल, ब्लग, अनलाइन मिडिया र ई–पुस्तकहरूमा विस्तार भएको छ । तर यो विस्तारले ज्ञानको गहिराइ बढाएको छ वा सतही बनाएको छ भन्ने प्रश्न भने खुला नै छ ।

नेपालकै सन्दर्भमा हेर्दा, २०६० को दशकसम्म पढाइ मुख्यतया मुद्रित माध्यममै सीमित थियो । तर २०७० पछि इन्टरनेटको पहुँच बढेपछि अनलाइन समाचार, डिजिटल म्यागेजिन र सामाजिक सञ्जालले युवापुस्ताको पठन व्यवहारलाई परिवर्तन गर्न थाल्यो । अहिले धेरैजसो युवाहरू बिहानको चियासँगै समाचारपत्र पल्टाउनेभन्दा पनि मोबाइलमा स्क्रोल गर्न रुचाउँछन् । फेसबुक, एक्स (ट्विटर), टिकटक र युट्युबले पठनभन्दा बढी दृश्य उपभोगको प्रवृत्ति बढाइरहेका छन् । यद्यपि यिनै प्लेटफर्महरूमा अहिले लेख, ब्लग, डिजिटल कथा र कविता पढ्ने नयाँ संस्कृतिसमेत विकास भइरहेको छ ।

एकपटक केही समयअघि काठमाडौंको त्रिपुरेश्वरस्थित पुस्तक प्रदर्शनीमा भेटिएकी एक विश्वविद्यालय विद्यार्थीले भनेकी थिइन्, ‘अब किताब पढ्न समय मिल्दैन तर म ई–बुक डाउनलोड गरेर पढ्छु । फोनमा नै हजारौं पुस्तक छ ।’ उनको भनाइले देखाउँछ कि डिजिटल प्रविधिले पढ्न सजिलो बनाएको छ तर पढाइको भावनात्मक र एकाग्र अनुभव भने हराउँदै गएको छ । परम्परागत किताबको गन्ध, पाना पल्टाउँदाको अनुभूति र पढ्दापढ्दै ध्यान भंग नहुने वातावरण डिजिटल युगले फेरेको छ ।

अमेरिकी लेखक निकोलस कारले आफ्नो चर्चित पुस्तक  ‘द स्यालोज वाट द इन्टरनेट इज डोइङ टु वावर ब्रेन्स’मा लेखेका छन्, ‘इन्टरनेटले हाम्रो ध्यान स्खलनको प्रवृत्ति बढाएको छ, हामी अब गहिरो सोच्न र लामो समय एकै विषयमा टिक्न सक्दैनौं ।’ उनका अनुसार डिजिटल माध्यमले जानकारी त धेरै दिन्छ तर त्यसले ज्ञानको गहिराइ घटाउँछ । यही दृष्टिकोण नेपाली सन्दर्भमा पनि लागू हुन्छ । विद्यार्थीहरू अब जानकारी खोज्न ‘गुगल सर्च’मा बढी निर्भर छन् तर त्यस जानकारीलाई आलोचनात्मक रूपमा विश्लेषण गर्ने प्रवृत्ति घट्दै गएको छ ।

यद्यपि डिजिटल युगले सबै कुरा नकारात्मक मात्रै ल्याएको छैन, सकारात्मक दृष्टिले हेर्दा, यसले पठन संस्कृति विस्तार गर्न नयाँ सम्भावना खोलेको छ । हिजो गाउँमा पुस्तकालयको पहुँच थिएन, आज त्यही गाउँका युवाहरू मोबाइलमार्फत विश्वका पुस्तक पढ्न सक्छन् । अनलाइन प्लेटफर्महरू, जस्तै ‘वाटप्याड’,  ‘गुड रिड्स’, ‘अरकाइभ ओआरजी’ वा नेपाली वेबसाइट ‘मेरो कलम’, ‘नेपाल रिड्स’जस्ता साइटहरूले नयाँ पुस्तालाई लेखन र पठन दुवैमा जोड्दै लगेका छन् । केही युवाहरूले आफ्ना कथा र कविता फेसबुकमै प्रकाशित गरेर लोकप्रियता पाएका छन् । यसले सिर्जनशीलताको नयाँ बाटो खोलेको छ ।

तर अर्को पाटोमा, डिजिटल माध्यमले पढाइलाई छोटा–छोटा सामग्रीमा सीमित गरिदिएको छ । (टु लङ डिड नट रिड) भन्ने संस्कृति व्यापक बनेको छ । अब मान्छे १० पृष्ठको लेख पढ्नभन्दा ३० सेकेन्डको भिडियो हेर्न रुचाउँछ । यसले विस्तारै विचारशील पठनको संस्कृतिलाई खुम्च्याइरहेको छ । समाजमा छिटो बुझ्ने, तुरुन्त प्रतिक्रिया दिने र सतही ज्ञानमा सन्तुष्ट हुने प्रवृत्ति बढ्दै गएको छ । यही कारणले शिक्षाविद्हरूले अहिले ‘डिजिटल पठन साक्षरता’को अवधारणा अघि सारेका छन्– जसमा प्रविधिको उपयोग सँगसँगै आलोचनात्मक सोच, गहिरो पढाइ र सूचना छनोट गर्ने क्षमता पनि सिकाइन्छ ।

२०७८ सालमा काठमाडौं विश्वविद्यालयका विद्यार्थीबीच गरिएको एक अध्ययनले देखाएको थियो– ७२ प्रतिशत विद्यार्थीहरू दैनिक २ घण्टाभन्दा बढी समय अनलाइन सामग्री पढ्छन् तर केवल १८ प्रतिशतले मुद्रित पुस्तक नियमित पढ्ने गर्छन् । यो तथ्यांकले देखाउँछ कि पठन संस्कृतिको दिशा अब डिजिटलतर्फ ढल्किएको छ तर गहिरो अध्ययनको परम्परा घट्दै गएको छ ।

यस्तै, एउटा रमाइलो उदाहरण २०७५ सालमा काठमाडौंमा आयोजना भएको ‘बुकटोबर फेस्ट’ नामक कार्यक्रम हो । यो डिजिटल र मुद्रित दुवै प्रकारका पाठकलाई जोड्ने उद्देश्यले गरिएको थियो । त्यहाँ पुस्तक लेखक र ‘बुक ब्लगर’हरूले संयुक्त रूपमा छलफल गरेका थिए– भविष्यमा पुस्तक पढ्ने संस्कृतिलाई कसरी सन्तुलित बनाउने भन्ने विषयमा । एउटा ब्लगरले भनेका थिए, ‘डिजिटलले किताब मारेको होइन, बरु किताबलाई नयाँ जीवन दिएको छ ।’ वास्तवमा, डिजिटल माध्यमले साहित्य र ज्ञानको प्रसारलाई नयाँ उचाइमा पु¥याउन सक्छ, यदि त्यसको सदुपयोग गरियो भने ।

डिजिटल युगमा पठन संस्कृतिको संरक्षण र प्रवर्धनका लागि केही प्रयास पनि भइरहेको छन् । विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूले ई–लाइब्रेरीको अवधारणा ल्याएका छन्, जसले विद्यार्थीलाई विश्वभरका शैक्षिक स्रोतहरू पढ्ने अवसर दिएको छ । ‘नेपाल रिड्स’ अभियानले गाउँ–गाउँमा डिजिटल पुस्तकालय स्थापना गर्न थालेको छ । यसले किताबको पहुँच र पढ्ने संस्कृतिलाई नयाँ रूप दिइरहेको छ । साथै, नेपाली लेखकहरू पनि आफ्ना कृतिहरूलाई ई–बुकको रूपमा उपलब्ध गराउन थालेका छन् । यसले नेपाली साहित्यलाई विश्व बजारसम्म पु¥याउने सम्भावना बढाएको छ ।

तर अझै पनि पठन संस्कृति बलियो बनाउन व्यक्तिगत अनुशासन र सामाजिक वातावरण आवश्यक छ । प्रविधिले सुविधा दिएको छ, तर पढ्ने बानी भने आन्तरिक अभिरुचिबाट आउँछ । किताब पढ्ने मान्छेले विश्वलाई गहिरो रूपमा बुझ्छ, तर स्क्रिनमा सतही रूपमा हेर्नेले केवल क्षणिक ज्ञान पाउँछ । यसैले पठन संस्कृतिको संरक्षणका लागि परिवार, विद्यालय र समाजले संयुक्त प्रयास गर्नुपर्छ ।

डिजिटल युगले पठन संस्कृतिलाई चुनौती र अवसर दुवै दिएको छ । प्रविधिले किताबको सट्टा स्क्रिन ल्यायो, तर पढ्ने हृदय भने मानिसकै भित्र छ । यदि हामीले डिजिटल साधनलाई साधनकै रूपमा लिएर त्यसलाई ज्ञान, विचार र सिर्जनाको माध्यम बनायौं भने पठन संस्कृति अझ गहिरो, पहुँचयोग्य र सजीव बन्न सक्छ । अन्यथा, सूचना र मनोरञ्जनको बाढीले हाम्रो विचारशीलताको धरातल बगाइदिनेछ । त्यसैले, डिजिटल युगमा पनि पढ्ने कला, सोच्ने क्षमता र बुझ्ने गहिराइ नै मानिसको सच्चा उन्नतिको आधार हो ।