–सन्दीप पनेरू

राजनीति जनताको प्रतिनिधित्व गर्ने एउटा अत्यन्तै संवेदनशील र जिम्मेवार माध्यम हो । यसले शासन व्यवस्थाको दिशा निर्धारण गर्छ, समाजको समग्र विकास र जनताको जीवनस्तरमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छ । तर, जब राजनीति सत्ताको खेल मात्र बन्न जान्छ, जब जनताको हितभन्दा व्यक्तिगत स्वार्थ हावी हुन्छ, तब राजनीति स्वयं नै कलंकित बन्छ । यही कारणले, राजनीतिमा शुद्धीकरणको खोजी समयानुकूल मात्रै होइन, अपरिहार्य बन्दै गएको छ ।

नेपाल जस्तो लोकतान्त्रिक देशमा, जहाँ दशकौं लामो संघर्षपछि जनताले सार्वभौम सत्ता स्थापना गरेका छन्, त्यहाँ राजनीतिमा शुद्धीकरणको आवाज अझ बुलन्द हुनु स्वाभाविक हो । तर यथार्थमा हेर्दा, शुद्धीकरणको नाममा आउने लहरहरू पनि आत्मप्रदर्शनमा सीमित देखिन्छन् । नेताहरूले स्वच्छता र निष्ठाको भाषण दिन्छन्, तर त्यही भाषण दिनेमध्ये धेरैजसो आफैं भ्रष्टाचार, अवसरवादिता र राजनीतिक अपराधमा लिप्त पाइन्छन् । यस्तो अवस्थाले राजनीतिमा शुद्धीकरणको धारणा नै कमजोर बनाउँछ ।

राजनीतिक शुद्धीकरण भन्नाले केवल भ्रष्टाचार नहुनु मात्र होइन, सोच, व्यवहार र कार्यशैलीमा नै परिवर्तन हुनु हो । जबसम्म विचारमा नै इमानदारी, सार्वजनिक उत्तरदायित्व र नीतिगत स्थिरता हुन्न, तबसम्म व्यवहारमा शुद्धीकरण सम्भव हुँदैन । तर, हाम्रो राजनीतिमा सैद्धान्तिक स्पष्टताभन्दा पनि सत्ता प्राप्तिको रणनीति हावी हुन्छ । विचारधारा भन्दा गठबन्धनको गणित महत्वपूर्ण मानिन्छ । यस्तो अवस्थामा शुद्धीकरणको यात्रा निकै कठिन देखिन्छ ।

विगतमा भएका केही उदाहरणहरूले पनि शुद्धीकरणको खोजी कति जटिल छ भन्ने देखाउँछ । उदाहरणका लागि, भ्रष्टाचार विरोधी अभियान चलाउने कतिपय नेताहरू नै पछि ठूला घोटालामा मुछिएका छन् । नीतिगत सुधारका कुरा गर्नेहरू आफैंले नीतिलाई लचिलो बनाई आफ्ना कार्यकर्ता र नातेदारलाई लाभ दिलाएका छन् । यस्तो व्यवहारले जनताको राजनीति प्रतिको भरोसा गुमाउँदै लगेको छ । अनि जब जनताले राजनीति प्रतिको आशा गुमाउँछन्, तब त्यहाँ निराशा, अस्थिरता र चरमपन्थी सोच पलाउन थाल्छ ।

तर, यसो भन्दैमा राजनीतिमा शुद्धीकरण सम्भव छैन भनेर निष्कर्ष निकाल्नु न्यायोचित हुँदैन । सामाजिक चेतना बढ्दो क्रममा छ । सञ्चार माध्यमहरू सक्रिय छन् । नागरिक समाजको भूमिकामा पनि उल्लेख्य वृद्धि भएको छ । युवा पुस्ता राजनीतिप्रति बढी सचेत हुँदै गएको छ । उनीहरू विचार गर्छन्, प्रश्न गर्छन् र विकल्पको खोजीमा छन् । यो नै राजनीतिमा शुद्धीकरणको आशाको आधार हो । जब नागरिक सजग हुन्छ, जब प्रश्न गर्ने संस्कार बढ्छ, तब राजनीति पनि जवाफदेही बन्छ ।

शुद्धीकरणका लागि कानुनी संयन्त्रहरूको बलियो उपस्थिति आवश्यक छ । अख्तियार, अदालत, निर्वाचन आयोगजस्ता संस्थाहरू स्वतन्त्र, निष्पक्ष र निडर बन्न सक्नुपर्छ । कुनै नेताले कानुनभन्दा माथि हुने छुट पाउनु हुँदैन । समान रूपले कार्यान्वयन हुने कानुनले मात्र शुद्ध राजनीतिका लागि जग बसाल्न सक्छ । यसका लागि संस्थागत सुधारसँगै संस्कारगत परिवर्तन पनि आवश्यक छ ।

शिक्षा र संस्कार राजनीतिमा शुद्धीकरण ल्याउने अर्को महत्वपूर्ण आधार हो । जब एक नागरिकले आफ्ना मतको मूल्य बुझ्छ, जब उसले पार्टीको सट्टा उम्मेदवारको चरित्र, विचार र प्रतिबद्धता हेरेर मतदान गर्छ, तब मात्र राजनीतिमा सुधार सम्भव हुन्छ । पार्टीको अन्धभक्त बनेर होइन, सचेत मतदाता बनेर नागरिकले आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्न सके राजनीतिमा पवित्रता कायम राख्न सकिन्छ ।

स्मरणीय कुरा के हो भने, शुद्धीकरण कुनै एकपटकको अभियान होइन, यो निरन्तर चलिरहने प्रक्रिया हो । किनभने सत्ता र शक्ति सधैं प्रलोभनका केन्द्र हुन् । जसले जसरी शासन गर्छ, उसले समय समयमा आफूलाई मूल्यांकन गर्नुपर्छ । जनताले पनि समय समयमा नेताहरूको हिसाब माग्नुपर्छ । जिम्मेवारीको संस्कार जब राजनीतिक जीवनको मूलभूत मान्यता बन्छ, तब मात्र शुद्ध राजनीति सम्भव हुन्छ ।

राजनीतिमा शुद्धीकरणको खोजी केवल भाषणमा सीमित नभई व्यवहारमा परिणत हुन सक्नुपर्छ । यसका लागि सत्तामा पुगेकाहरूले नमूना प्रस्तुत गर्नुपर्छ । जब शीर्ष तहमा निष्ठा र इमानदारी देखिन्छ, तब त्यो नै तल्लो तहमा प्रेरणा बन्न सक्छ । जनप्रतिनिधिहरूले आफूलाई जनताको सेवक ठानेर काम गरे, जनताले पनि राजनीति प्रतिको विश्वास पुनः निर्माण गर्न सक्छन् ।

निष्कर्षमा भन्दा, राजनीतिमा शुद्धीकरण कुनै चमत्कारिक कार्य होइन । यो जनताको निरन्तर सचेतता, नेताहरूको आत्मसमिक्षा, संस्थाहरूको सुदृढता र समाजको समग्र चेतनास्तरको परिणाम हो । परिवर्तनको अपेक्षा गर्नु स्वाभाविक हो, तर परिवर्तनको बीउ आफैंबाट रोप्न सक्नुपर्छ । राजनीतिमा शुद्धता चाहने हो भने, नागरिक, नेता र संस्था सबैले आ–आफ्नो ठाउँबाट सजग र उत्तरदायी हुन आवश्यक छ । शुद्ध राजनीति भनेको केवल लक्ष्य होइन, त्यो लोकतन्त्रको जीवनदायिनी मूल्यमान्यता हो — जसलाई बचाउन हामी सबैले मिलेर प्रयास गर्नुपर्छ ।