–पर्शुराम भूर्तेल
सनातन धर्म विश्वका प्राचीनतम धार्मिक तथा सांस्कृतिक परम्पराहरू मध्ये एक हो, जसले हजारौं वर्षदेखि मानव सभ्यताको दिशा निर्धारण गर्दै आएको छ । यसको मूल मर्म जीवनका सबै पक्षहरूसँग सम्बन्धित रहेकोले यसले केवल धार्मिक आस्थामात्र होइन, सामाजिक संरचना, नैतिक मूल्य, जीवनशैली, विज्ञान, दर्शन, कला, साहित्य, योग, आयुर्वेद, वास्तुशास्त्रजस्ता विविध आयामलाई समेटेको छ । आजको प्रविधिमुखी र भौतिकतावादी युगमा जहाँ मूल्यहरू क्रमशः क्षीण हुँदै गएका छन्, त्यहाँ सनातनिक सभ्यताको संरक्षण गर्नु समयको अत्यावश्यक बनेको छ ।
सनातन सभ्यताको मूल उद्देश्य नै मानव मात्र होइन, सम्पूर्ण सृष्टिको कल्याण हो । ‘सर्वे भवन्तु सुखिनः’ भन्ने भावनाले संसारलाई हेर्ने दृष्टिकोण दिन्छ । यस्तो सर्वाङ्गीण दृष्टिकोणले मानवलाई न केवल आत्मिक शुद्धि र शान्ति तर्फ लैजान्छ, बरु सामाजिक समरसता र सहअस्तित्वको भावना पनि जगाउँछ । आजका युगमा जहाँ जातीय, धार्मिक, भौगोलिक र भाषिक विभेदका कारण द्वन्द्वहरू बढिरहेका छन्, त्यहाँ सनातन धर्मले प्रस्ताव गर्ने ‘वसुधैव कुटुम्बकम्’ अर्थात् ‘पूरा पृथ्वी नै एउटै परिवार हो’ भन्ने भावनाले विश्व शान्ति स्थापनामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।
अर्को महत्वपूर्ण पक्ष भनेको सनातन धर्मले प्रकृतिप्रति देखाउने श्रद्धा र संरक्षणको भावना हो । आज विश्व जलवायु परिवर्तन, जैव विविधताको क्षति, प्रदूषण, प्राकृतिक सम्पदाको दुरुपयोग जस्ता समस्याबाट जुझिरहेको छ । सनातन संस्कृति भनेको प्रकृतिसँगको सहजीवितामा आधारित संस्कृति हो । हरेक बोटबिरुवा, नदी, पहाड, पशुपन्छी, सूर्य, चन्द्र, वायु आदिलाई देवताको रूपमा सम्मान गर्ने संस्कारले यो स्पष्ट पार्दछ कि सनातन धर्म केवल पूजा वा कर्मकाण्डको नाम होइन, यो त प्रकृतिसँगको गहिरो आत्मीय सम्बन्धको नाम हो । यस्तो चिन्तनले मात्र वर्तमान पर्यावरण संकट समाधान गर्न सक्ने दिगो दृष्टिकोण दिन सक्छ ।
सनातन धर्मको एक विशेषता यसको लचकता र समावेशीपन हो । यसले कहिल्यै कुनै धर्म वा जातिमा विभेद गर्दैन । ज्ञान प्राप्तिका लागि योग, साधना, ध्यान, उपनिषद, दर्शनशास्त्र लगायतका माध्यमहरू उपलब्ध गराउँछ । यसमा विज्ञान र आध्यात्मको समन्वय पाइन्छ । उदाहरणको लागि, योगशास्त्र आज विश्वभर नै स्वास्थ्य र मानसिक सन्तुलनको लागि अत्यन्तै लोकप्रिय बनिसकेको छ । यो केवल शारीरिक व्यायाम नभई, चेतनाको उच्च स्तरमा पुग्ने माध्यम हो । यस्तै आयुर्वेद चिकित्सा प्रणालीलाई पनि विश्वले अब वैकल्पिक उपचारको बलियो माध्यमको रूपमा स्वीकार गरिरहेको छ । यिनै सबै ज्ञान सम्पदाहरू सनातन सभ्यताको अभिन्न अंश हुन्, जसको संरक्षण अब केवल आस्थाको सवाल नभई मानव अस्तित्वकै सवाल बनेको छ ।
आजको डिजिटल युगमा जहाँ सूचना प्रवाह तीव्र छ, संस्कृतिहरूको आदानप्रदानले विविधता त बढाएको छ, तर मौलिक संस्कृतिहरू जोखिममा परेका छन् । विशेषतः युवा पुस्ता आधुनिकताको नाममा आफ्नो जरा भुल्दै गइरहेको अवस्था छ । भाषा, पहिरन, परम्परा, चाडपर्व, जीवनशैली, नैतिकता, सामाजिक बन्धन आदिमा क्षय देखिन थालेको छ । यदि सनातन सभ्यताको मूल मूल्य, संस्कार र दर्शनलाई शिक्षा प्रणाली, साहित्य, सञ्चार माध्यम र व्यवहारिक जीवनमा स्थापित गर्न सकिएन भने हामी केवल भौतिक प्रगतिमा सीमित भएर आत्मविहीन समाज निर्माण गर्नेछौं ।
सनातन सभ्यता मात्र अतीतको गौरव होइन, यो भविष्यको मार्गदर्शक पनि हो । यसले आत्मनिरीक्षण, आत्मसुधार र आत्मज्ञानको बाटो देखाउँछ । यो दर्शन केवल गीता, वेद वा उपनिषदका पुस्तकहरूमा सीमित छैन; यो त दैनिक जीवनका हरेक व्यवहारमा प्रतिविम्बित हुनुपर्छ । हाम्रो परिवारमा वृद्धप्रतिको सम्मान, अतिथिको स्वागत, छिमेकीप्रतिको सद्भाव, धर्म र कर्मको सन्तुलन, कर्मको महत्व, सत्य र अहिंसाको आदर्श, यी सबै कुरा सनातन संस्कारले दिएको जीवनशैलीका सूचक हुन् ।
कुनै पनि सभ्यता तबसम्म जीवित रहन्छ जबसम्म त्यो अभ्यासमा रहन्छ । केवल मन्दिर निर्माण गरेर वा पूजापाठ गरेर सनातन धर्म जोगिँदैन । यसका दर्शनहरूलाई व्यवहारमा उतार्नुपर्छ । सन्तानलाई संस्कार दिनु, शिक्षामा आध्यात्मिक मूल्य जोड्नु, प्रकृति र जीवनप्रति श्रद्धा विकसित गर्नु, परम्परागत ज्ञान र सीपलाई जीवन्त राख्नुजस्ता उपायहरू मार्फत मात्र सनातनिक सभ्यता जोगिन सक्छ । यसको संरक्षण गर्नु भनेको केवल अतीतप्रतिको श्रद्धा मात्र होइन, यो वर्तमान र भविष्यप्रतिको जिम्मेवारी पनि हो ।
अतः, आज हामीले सनातनिक सभ्यताको संरक्षणलाई केवल धार्मिक कर्तव्य नभई सामाजिक, नैतिक, सांस्कृतिक र पर्यावरणीय उत्तरदायित्वका रूपमा बुझ्नुपर्छ । यदि हामी आज आफ्नो मौलिकता जोगाउन असफल भयौं भने भविष्यले हाम्रो चिनारी नै बिर्सनेछ । त्यसैले सनातन धर्मको मूल मर्मलाई बुझ्ने, त्यसमा गौरव गर्ने र यसको संरक्षण र प्रसार गर्ने कार्यमा हरेक जिम्मेवार नागरिक लाग्न आवश्यक छ । यही बाटोले हामीलाई आत्मगौरव, सन्तुलित जीवनशैली र सार्वभौमिक शान्तिको दिशामा डोहोर्याउनेछ ।
