–रूपा अर्याल
नेपालजस्तो सामाजिक संरचनाले भरिएको देशमा ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई विशेष सम्मान र सुरक्षा दिइनुपर्ने मान्यता रहिआएको छ । तर, व्यवहारमा हेर्दा उनीहरूका लागि आवश्यक सुरक्षाको प्रत्याभूति अझै अधुरो देखिन्छ । भौतिक, आर्थिक, मानसिक र सामाजिक सुरक्षा — यी सबै पक्षमा ज्येष्ठ नागरिकहरू समस्याको घेरामा छन् । उमेरको उत्तरार्धमा पुगेका व्यक्तिहरूको सुरक्षा केवल व्यक्तिगत हैन, राज्य र समाजको सामूहिक जिम्मेवारी पनि हो । तर, हाम्रो राज्य संयन्त्र, कानुनी ढाँचा र सामाजिक चेतनामा अझै पर्याप्त सुधारको खाँचो छ ।
हालको अवस्थामा नेपालमा धेरैजसो ज्येष्ठ नागरिकहरू आफ्ना सन्तानहरूसँगै बस्छन्, तर ती सन्तान विदेशमा गएपछि वा आफ्नै पारिवारिक व्यस्तताका कारण उनीहरू एक्लो जीवन बिताउन बाध्य छन् । ग्रामीण भेगमा अझै पनि खेतीपातीको भरमा जीवनयापन गरिरहेका ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई न स्वास्थ्य सेवाको पहुँच छ, न पर्याप्त सामाजिक सुरक्षाको लाभ । शहरी क्षेत्रमा बस्नेहरू पनि आफूलाई उपयोगहीन महसुस गर्दै सामाजिक अलगावको सिकार भएका छन् । यसले मानसिक स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पारेको छ । समाजको एक समयका अगुवा अहिले उपेक्षाका पात्र बनिरहेका छन् ।
नेपाल सरकारले ‘ज्येष्ठ नागरिक ऐन, २०६३’ र ‘ज्येष्ठ नागरिक नीति, २०६५’ ल्याएर केही आधार तय गरेको छ । सामाजिक सुरक्षाको नाममा मासिक भत्ता दिने व्यवस्था पनि छ, जुन ७० वर्ष उमेर पुगेपछि प्रदान गरिन्छ (दलित, जनजाति, कर्णाली वा हिमाली क्षेत्रका लागि ६० वर्ष) । तर, यो रकम महँगी र जीवनस्तरको सन्दर्भमा अत्यन्त न्यून छ । अझ पनि धेरै ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई यो सुविधा पाउन कागजी झन्झट, प्रशासनिक उपेक्षा र पहुँच अभावका कारण कठिनाइ छ ।
स्वास्थ्य सेवा पनि ज्येष्ठ नागरिकहरूको लागि ठूलो चुनौती हो । उमेर बढेसँगै उत्पन्न हुने दीर्घरोग (जस्तै : उच्च रक्तचाप, मधुमेह, अर्थराइटिस आदि)को उपचार नियमित र गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाको माग गर्छ, जुन सरकारी अस्पतालमा उपलब्ध छैन वा पहुँचमा छैन । निजी अस्पतालमा तिर्न सक्ने क्षमता धेरैका लागि छैन । गाउँका वृद्धवृद्धाले त स–साना रोगका लागि पनि स्वास्थ्य चौकीसम्म पुग्नै सक्दैनन् । यस्तो अवस्थामा स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रमले केही राहत दिने अपेक्षा गरिएको थियो, तर कार्यान्वयन कमजोर र अनुगमन झन् कमजोर देखिन्छ ।
सामाजिक सुरक्षाको अर्को पक्ष हो— मानसिक स्वास्थ्य र सामाजिक समावेशीकरण । जब वृद्धवृद्धा एक्लो पारिन्छन्, बोल्ने, भोग्ने वा व्यक्त गर्ने माध्यम हुँदैन, तब उनीहरूमा डिप्रेसन, न्यून आत्मसम्मान र निराशाको भावनाले डेरा जमाउँछ । विशेष गरी वृद्धाश्रममा रहेका ज्येष्ठ नागरिकहरूले आफन्तबाट टाढा हुँदा झनै मानसिक पीडा अनुभव गर्छन् । समाजले उनीहरूलाई दायित्वको रूपमा होइन, योगदानकर्ता र अनुभवको भण्डारका रूपमा हेर्न सक्नुपर्छ । उनीहरूलाई विभिन्न सामाजिक, धार्मिक वा सामुदायिक कार्यक्रममा सहभागी गराउने, अभिव्यक्ति दिने प्लेटफर्म दिने कार्यले उनीहरूको आत्मबल बढाउन सहयोग पुग्छ ।
ज्येष्ठ नागरिकमाथि हिंसा र दुव्र्यवहार पनि गम्भीर समस्या हो । कतिपय अवस्थामा उनीहरू आफ्नै छोराछोरी वा नातिनातिनीबाट नै मानसिक, शारीरिक वा आर्थिक दुव्र्यवहारको शिकार भइरहेका छन् । कानुनीरूपमा यस्तो व्यवहार दण्डनीय भए पनि अधिकांश घटनाहरू रिपोर्ट हुँदैनन् । यस्ता घटनालाई उजागर गर्ने, पीडितलाई संरक्षण दिने र दोषीलाई कारबाही गर्ने संयन्त्र अझ बलियो बनाउनु आवश्यक छ ।
अब के गर्न सकिन्छ ? पहिलो, सामाजिक सुरक्षा भत्तालाई वास्तविक जीवनस्तरअनुसार समायोजन गर्नुपर्छ र यसको वितरण प्रक्रिया पारदर्शी र पहुँचयोग्य बनाउनुपर्छ । दोस्रो, प्रत्येक स्थानीय तहले आफ्नो क्षेत्रका ज्येष्ठ नागरिकहरूको विवरण संकलन गरी उनीहरूलाई आवश्यक स्वास्थ्य, आवास, मनोरञ्जन र सामाजिक सहभागिताको व्यवस्था मिलाउनुपर्छ । तेस्रो, प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रदेखि जिल्ला अस्पतालसम्म ज्येष्ठ नागरिकमैत्री स्वास्थ्य सेवा प्रणाली विकास गर्नुपर्छ — जस्तै ः विशेष कक्ष, दीर्घरोग उपचार क्लिनिक, मोबाइल हेल्थ क्याम्प आदि ।
चौथो, समुदायस्तरमै ‘डे केयर सेन्टर’ वा ‘वरिष्ठ नागरिक मेलघाट’ जस्ता कार्यक्रम विकास गर्न सकिन्छ, जसले उनीहरूलाई सामाजिक सम्पर्कमा राख्न सहयोग गर्छ । पाँचौं, वृद्धाश्रमहरूको गुणस्तर सुधार गरी राज्यको तर्फबाट अनिवार्य निरीक्षणको व्यवस्था गर्नुपर्छ । त्यस्तै, कानुनी चेतना अभिवृद्धि गरी ज्येष्ठ नागरिकमाथि हुने हिंसा विरुद्ध सहज उजुरी प्रणाली बनाइनुपर्छ ।
शिक्षा र संचारको माध्यमबाट परिवार र समाजमा ज्येष्ठ नागरिकप्रति सम्मान र जिम्मेवारीबोध गराउने संस्कार विकास गर्नु दीर्घकालीन उपाय हो । विद्यालयस्तरमै पुस्तान्तरणको महत्वबारे पढाइने पाठ्यक्रमले भविष्यका नागरिकमा उत्तरदायित्वको भावना विकास गर्न सक्छ ।
अन्ततः, ज्येष्ठ नागरिकको सुरक्षा केवल वृद्धवृद्धाको सवाल होइन— यो समाजको समग्र चरित्र र सभ्यताको सूचक हो । जसरी कुनै घरको मूल्य त्यहाँका वृद्ध सदस्यहरूको सम्मानबाट मापन गर्न सकिन्छ, त्यस्तै राष्ट्रको प्रतिष्ठा पनि वृद्ध जनसंख्याप्रति देखाइएको व्यवहारबाट आँकलन हुन्छ । त्यसैले अबको बाटो यो हुनुपर्छ — सम्मान, संरक्षण र समावेशीकरण । यही सूत्रले मात्र हामीले आफ्नो अतीतप्रति कृतज्ञता र भविष्यप्रति उत्तरदायित्व देखाउन सक्छौं ।
