–शेरजंगबहादुर चन्द
कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) आजको विश्वमा एक शक्तिशाली प्रविधि बनेको छ, जसले आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक क्षेत्रमा व्यापक परिवर्तन ल्याइरहेको छ । तर, यसको प्रयोग जुन किसिमले भइरहेको छ, यो फरक रूपमा भएको छ । वास्तवमा कृत्रिम बुद्धिमत्ताको प्रयोग मानव हित र सामाजिक न्यायलाई प्राथमिकता दिनेगरी हुनुपर्छ । ‘रिडिजाइनिङ एआई’को अवधारणाले यही कुरामा जोड दिन्छ ।
एआईलाई यस्तो तरिकाले डिजाइन गर्नुपर्छ, जसले आर्थिक असमानता घटाउने, लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउने र सामाजिक न्यायलाई बढावा दिने काम गरोस् ।
नेपाल जस्तो विकासोन्मुख देशका लागि एआईको प्रयोगले ठूलो अवसर र चुनौती दुवै ल्याइरहेको छ । एआईको आवश्यकता, नेपाली अर्थतन्त्रमा यसको प्रभाव र यसलाई कसरी मानव केन्द्रित बनाउन सकिन्छ भन्नेबारे अध्ययन गर्न जरुरी छ ।
अर्थतन्त्रमा एआई प्रभाव
नेपाली अर्थतन्त्रमा एआईले विभिन्न तरिकाले असर गरिरहेको छ । यसका केही उदाहरणहरू प्रतिनिधिका रूपमा लिन सकिन्छ ।
रोजगारीमा प्रभाव : एआईको प्रयोगले नेपालमा रोजगारीको प्रकृतिमा परिवर्तन ल्याउन थालेको छ । स्वचालित प्रणालीहरूले परम्परागत रोजगारीहरूलाई प्रतिस्थापन गरिरहेका छन् ।
एआईको प्रयोगले बिस्तारै बेरोजगारी, आर्थिक असमानता बढिरहेको छ, जुन पछिल्लो समयका सरकारहरूलाई भान भइसकेको छ । बैंकिङ र वित्तीय सेवाहरू, ग्राहक सेवा, डाटा प्रशोधन र ऋण व्यवस्थापनमा एआईको प्रयोग बढ्दै गएको छ । यसैगरी, होटल, रेस्टुरेन्ट र पर्यटन क्षेत्रमा स्वचालित प्रणालीहरूले कामदारहरूको आवश्यकता घटाउँदै छन् । सटीक कृषि प्रविधिहरूले उत्पादन बढाउन मदत गरे पनि यसले कृषि मजदुरहरूको रोजगारीलाई असर गरिरहेको छ ।
आर्थिक असमानता : एआईको फाइदा सीमित व्यक्ति र कम्पनीहरूमा केन्द्रित हुँदा आर्थिक असमानता बढ्ने खतरा छ । ठूला प्रविधि कम्पनीहरूले एआईको प्रयोग गरेर बजारमा एकाधिकार कायम गर्न सक्छन्, जसले साना व्यवसायहरूलाई प्रतिस्पर्धा गर्न गाह्रो बनाउँछ । नजानिँदो रूपमा एआईले बिस्तारै यही प्रक्रिया अगाडि बढाइरहेको छ ।
डिजिटल विभाजन : नेपालमा डिजिटल पूर्वाधारको कमी र इन्टरनेटको पहुँचमा असमानताले एआईको फाइदा सबै नागरिकहरूमा पुग्न बाधा पुर्याएको छ । ग्रामीण क्षेत्र र विपन्न समुदायहरू एआईको फाइदाबाट बञ्चित हुने सम्भावना बढेको छ । नेपालमा एआई किन्नुपर्ने अवस्थाले त झनै विभाजनमा असर गरिरहेको छ ।
रिडिजाइनिङ एआईको आवश्यकता
मानव केन्द्रित एआई : एआईलाई मानव क्षमतालाई बढाउने र जीवनस्तर सुधार गर्ने उपकरणको रूपमा प्रयोग गर्नुपर्छ । यसले मानवसँग प्रतिस्थापन गर्नुको सट्टा मानवीय कामलाई सजिलो बनाउन मदत गर्नुपर्छ । हालको एआईले नेपालमा मानवसँग प्रतिस्पर्धा गरिरहेको छ, जसलाई पुनः संरचित गर्नुपर्ने देखिन्छ ।
रोजगारीको भविष्य : एआईका कारण गुम्ने रोजगारीहरूलाई प्रतिस्थापन गर्न नयाँ रोजगारीहरू सिर्जना गर्नुपर्छ । यसका लागि सरकारले एआईअनुकूल शिक्षा र तालिम कार्यक्रमहरू संचालन गर्नुपर्छ । समयमै रिडिजाइन नगरेमा एआईले नेपालको ठूलो रोजगारी गुमाउने खतरा छ, जुन सरकारका लागि गहन सोचनीय विषय हो ।
एआईको लोकतान्त्रीकरण : एआई प्रविधिको विकास र प्रयोगमा सबै नागरिकहरूको पहुँच हुनुपर्छ । खुल्ला स्रोत एआई प्रविधिको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ, जसले साना व्यवसायहरू र व्यक्तिहरूलाई पनि एआईको फाइदा लिन सक्षम बनाउँछ ।
खरिद गरिने एआईमा सबै नेपालीको पहुँच नहुनाले यसले असमानता ल्याउँछ र टेक्नोलोजीको लोकतान्त्रीकरण नभएको आभास दिन्छ ।
नैतिक नियमन : एआईको प्रयोगलाई नैतिक र पारदर्शी बनाउनका लागि बलियो नियमन आवश्यक छ । डाटा गोपनीयता, पूर्वाग्रह नियन्त्रण र पारदर्शिता जस्ता मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्नुपर्छ । नेपालमा अहिले एआईलाई सामान्य रूपमा लिएको देखिन्छ तर भविष्यमा यसले ठूलो खतरा हुने छ । त्यस कारण नेपाल जस्तो देशमा नैतिक नियमनका रूपमा हेरिने पर्ने बेला छुटिसकेको छ ।
एआईको सम्भावना
कृषि : एआईको प्रयोगले कृषि उत्पादन बढाउन, लागत घटाउन र खाद्य सुरक्षा सुधार गर्न मदत गर्न सक्छ । सटीक कृषि प्रविधिहरू, जस्तै : ड्रोन र सेन्सरहरू, बाली उत्पादन र व्यवस्थापनलाई अनुकूलित गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
एआईलाई डिजाइन गरेमा कृषिमा सुधार गर्न सकिने धेरै सम्भावना छन् तर अहिलेकै एआई रहेमा नेपालमा कृषिमा यसको असर झन् घातक रहने अवस्था देखिन्छ ।
पर्यटन : एआईको डिजाइनले पर्यटन क्षेत्रमा नयाँ अवसरहरू सिर्जना गर्न सक्छ । नीतिकृत पर्यटन अनुभवहरू, स्वचालित ग्राहक सेवा र डाटा–आधारित पर्यटन व्यवस्थापनले यस क्षेत्रलाई थप प्रतिस्पर्धी बनाउन सक्छ, जबकि हालको स्थितिमा यस उद्योगमा बेरोजगारीको संख्या बढ्दो छ ।
स्वास्थ्य सेवा : यदि एआईलाई नेपालका लागि डिजाइन गर्न सके स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तर सुधार गर्न र लागत घटाउन मदत गर्न सक्छ । स्वचालित निदान प्रणालीहरू, टेलिमेडिसिन र औषधि विकासमा एआईको प्रयोगले स्वास्थ्य सेवालाई थप पहुँचयोग्य र प्रभावकारी बनाउन सक्छ ।
शिक्षा : एआईलाई डिजाइन गरेमा शिक्षा क्षेत्रमा व्यक्तिगत सिकाइ, स्वचालित मूल्यांकन र विद्यार्थीहरूको प्रगति अनुगमन गर्न मदत गर्न सक्छ । यसले गुणस्तरीय शिक्षालाई थप पहुँचयोग्य बनाउन सक्छ । यदि यही अवस्थामा एआईको प्रयोग बढ्दै गएमा शिक्षामा पनि खाडल बढ्दै जाने छ र सरकारलाई खाडल पूर्ण भविष्यमा ठूलो समस्या हुने छ ।
आर्थिक विकास : एआईको रिडिजाइनले नयाँ व्यवसायहरू सिर्जना गर्न, उत्पादकता बढाउन र आर्थिक विकासलाई गति दिन सक्छ । डिजिटल मार्केटिङ, ई–कमर्स र डाटा–आधारित निर्णयहरूले साना व्यवसायहरूलाई पनि प्रतिस्पर्धा गर्न सक्षम बनाउँछन् । हाल यो बढ्दै गएको समस्याको विषयमा सरकारले ध्यान नपुर्याएको देखिन्छ ।
चुनौती र समाधान
डिजिटल पूर्वाधारको कमी : नेपाल सरकारले डिजिटल पूर्वाधारमा गर्नुपर्ने लगानीमा खासै लगानी गर्न सकेको छैन । हाल संसार परिवर्तन गर्न सक्ने क्षमता भएको एआईलाई सरकारले सामान्य रूपमा लिएको देखिन्छ । सरकारले डिजिटल पूर्वाधारमा लगानी बढाउनुपर्छ र इन्टरनेटको पहुँचलाई सबै नागरिकहरूमा पुर्याउनुपर्छ । यदि डिजिटल पूर्वाधारमा लगानी गर्न नसकेमा भविष्यमा नेपालले ठूलो चुनौतीको सामना गर्नुपर्ने छ ।
सीपको अभाव : नेपालले एआई सम्बन्धित सीपहरू विकास गर्न शिक्षा र तालिम कार्यक्रमहरू संचालन गर्नुपर्छ । हाल यहाँ एआईसम्बन्धी सीप भएका जनशक्तिको प्रतिशत साह्रै कम छ । नेपालमा एआईसम्बन्धी सीपको तालिम दिएर जनशक्ति उत्पादन बढाउनुपर्ने छ । नेपालमा एआई सीपको अभावले चुनौती दिइरहने छ ।
डाटा गोपनीयता र सुरक्षा : डाटा गोपनीयता र सुरक्षा सुनिश्चित गर्न बलियो कानुन र नियमहरू लागू गर्नुपर्छ । हाल नेपालको एआईसम्बन्धी कानुन कमजोर देखिएको छ । भएको कानुन पनि फितलो छ । त्यस कारण डाटा गोपनीयता र सुरक्षाको कानुन बलियो भएमा यसबाट आउने चुनौतीहरूलाई घटाउन सकिन्छ ।
नैतिक मुद्दाहरू : एआईको प्रयोगलाई नैतिक र पारदर्शी बनाउनका लागि बलियो नियमन आवश्यक छ । हाल नियमनमा केही कमी कमजोरी देखिएका छन्, जुन समयमै समाधान गर्न नसके भविष्यमा ठूलो चुनौती हुन सक्छ ।
निष्कर्ष
एआईले नेपाली अर्थतन्त्रमा ठूलो परिवर्तन ल्याउने सम्भावना छ । जुन किसिमको एआईको प्रयोग बढिरहेको छ, त्यसलाई मध्यनजर गर्ने हो भने, भोलिको नेपाली अर्थतन्त्रमा एआईको ठूलो भूमिका हुने छ । तर, यसको फाइदा सबै नागरिकहरूमा पुग्नका लागि रिडिजाइनिङ एआईको अवधारणालाई सरकारले प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
सरकार, निजी क्षेत्र र नागरिक समाजले मिलेर काम गरेर एआईलाई मानव–केन्द्रित, न्यायसंगत र लोकतान्त्रिक बनाउनुपर्छ । नेपालले एआईको फाइदा लिनका लागि आफ्ना नीति र रणनीतिहरूलाई अनुकूल बनाउनुपर्छ ।
शिक्षा, सीप विकास र डिजिटल पूर्वाधारमा लगानी गरेर नेपालले एआईको प्रयोगबाट आर्थिक विकास र सामाजिक न्यायलाई बढावा दिन सक्छ ।
