–खगेन्द्र पौडेल
सूचना प्रविधिको युगमा विश्व द्रुत गतिमा अगाडि बढिरहेको छ र विकासशील राष्ट्रहरूलाई पनि यसबाट महत्त्वपूर्ण लाभ प्राप्त हुने अवसरहरू प्रदान गरिरहेको छ । नेपालको सन्दर्भमा पनि सूचना प्रविधिको प्रयोगले अनेकौं किसिमका सामाजिक, आर्थिक, शैक्षिक र प्रशासनिक सुधारहरू गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास प्रबल छ ।
डिजिटल प्रविधिको प्रभावले आर्थिक विकासका नयाँ ढोका खोल्न मात्र होइन, जनजीवनका हरेक पाटालाई आधुनिक र सरल बनाउन सक्षम भएको छ । यस अर्थमा, सूचना प्रविधिबाट नेपालको समग्र प्रगतिमा विशिष्ट योगदान पुर्याउन सकिने सम्भावना अत्यन्त धेरै छ ।
नेपालमा सूचना प्रविधिको विकासले सबैभन्दा पहिला शिक्षा क्षेत्रमा ठूलो क्रान्ति ल्याउन सक्छ । विद्युतीय शिक्षा प्रणाली, अनलाइन शिक्षण तथा अध्ययनका डिजिटल सामग्रीहरू प्रचुर मात्रामा उपलब्ध गरिएपछि देशका ग्रामीण र शहरका छोरा–छोरीहरूलाई एकै स्तरको ज्ञानको पहुँच हुने अवसर प्राप्त हुने छ ।
यसले गर्दा शैक्षिक असमानता घट्दै जाने छ र विद्यार्थीहरूलाई विश्वस्तरीय ज्ञान आर्जन गर्ने वातावरण सिर्जना हुने छ । साथै, अनलाइन पाठ्यक्रम, भर्चुअल कक्षा तथा डिजिटल लाइब्रेरीहरूको प्रयोगबाट विद्यार्थीहरूलाई अद्यावधिक शिक्षा र प्रशिक्षणहरू प्रदान गर्न सकिने छ, जसले गर्दा उनीहरूको कौशल र दक्षता वृद्धि हुने छ ।
सूचना प्रविधिले सरकारी प्रणालीमा पनि पारदर्शिता र उत्तरदायित्वमा सुधार ल्याउने महत्त्वपूर्ण स्रोत बन्न सक्छ । इलेक्ट्रोनिक गभर्नेन्सका माध्यमबाट सरकारी सेवाहरूलाई अनलाइनमा रूपान्तरण गरिएपछि नागरिकलाई सेवाहरू छिटो, सरल र विश्वसनीय ढंगले प्राप्त हुने छ ।
कर संकलनदेखि लिएर नागरिकहरूको निवेदन, प्रमाणपत्र जारी गर्नेलगायतका प्रक्रिया डिजिटल माध्यमबाट संचालनमा आउने भएकाले प्रशासनिक कामहरूमा हुने घोटाला तथा भ्रष्टाचारका अवस्थाहरूलाई समेत न्यून पार्न मदत पुग्ने छ । यसले गर्दा नेपालको शासन प्रणालीमा जनप्रतिनिधित्व र नागरिक सहभागिता अझ बढी सुनिश्चित हुने छ ।
साथै, डिजिटल रेकर्ड व्यवस्थापनले सरकारी निर्णयहरूलाई अझै प्रस्ट र सुलभ बनाउने हुँदा नीति निर्माण तथा कार्यान्वयनमा सुधार आउने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।
व्यापार र उद्योग क्षेत्रमा सूचना प्रविधिको प्रयोगले नेपालको आर्थिक विकासमा नाटकीय प्रभाव पार्न सक्छ । डिजिटल मार्केटिङ, ई–कमर्स, अनलाइन बैंकिङ तथा मोबाइल भुक्तानीका माध्यमहरू प्रयोगमा आएकाले उद्यमीहरू र साना उद्योगहरूसँगै ठूला संस्थाहरूलाई पनि अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सजिलो भएको छ ।
आधुनिक प्रविधिको सहायताले नेपालका उत्पादनहरू विश्व बजारसम्म पुर्याउन, निर्यात वृद्धि गर्न र आर्थिक वृद्धि दर उच्च राख्न सकिने छ । साथै, डिजिटल प्रणालीमा आधारित व्यवसाय संचालनले व्यापारिक प्रक्रियाहरूलाई अधिक दक्ष र लागत–कुशल बनाउने छ, जसले गर्दा लगानीकर्ताहरूको आकर्षण बढाउने छ । यस किसिमका प्रगतिहरूले रोजगारी सिर्जनामा समेत महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउने सम्भावना रहन्छ ।
आधुनिक प्रविधिको उपयोगले स्वास्थ्य क्षेत्रमा समेत सकारात्मक प्रभाव पार्न सकिन्छ । टेलिमेडिसिन, मोबाइल स्वास्थ्य सेवाहरू र अनलाइन परामर्शका माध्यमबाट ग्रामीण तथा दुर्गम क्षेत्रका बासिन्दाहरूलाई विशेषज्ञ डाक्टरको सेवा सहजै उपलब्ध हुने छ । स्वास्थ्यसम्बन्धी डिजिटल रेकर्डले बिरामीहरूको अवस्था नजिकबाट ट्र्याक गर्न, औषधि वितरणलाई व्यवस्थित गर्न र आपत्कालीन अवस्थामा शीघ्र निर्णय लिन मदत पुर्याउन सक्छ ।
यसले गर्दा नेपालको स्वास्थ्य सेवामा गुणस्तर सुधार, रोग नियन्त्रण तथा जनचेतनाको स्तरमा बृद्धि हुने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।
समाज र संस्कृतिको संरक्षण र विकासमा सूचना प्रविधिको अत्यधिक योगदान रहन्छ । डिजिटल मिडिया, सामाजिक संजाल र अनलाइन प्लेटफर्महरूको प्रयोगले नेपाली भाषा, साहित्य, कला र सांस्कृतिक सम्पदाहरूलाई विश्वसामु प्रोत्साहनका रूपमा प्रस्तुत गर्ने माध्यम बन्न सक्छ । यसले गर्दा युवा पुस्ताले आफ्नो सांस्कृतिक पहिचानलाई अझ मजबुत रूपमा अँगाल्न तथा विश्व समुदायमा नेपाली संस्कृतिको महत्त्व पुर्याउन सक्ने छन् ।
साथै, अनलाइन समुदाय र समूहहरूको निर्माणले विभिन्न सामाजिक समस्याहरूलाई सुल्झाउन, जनसहभागिता बढाउन र अन्ततः समाजमा शान्ति, सद्भाव तथा एकताको सन्देश प्रवाह गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने छन् ।
सूचना प्रविधिको उपयोगले कृषि क्षेत्रमा पनि महत्त्वपूर्ण सुधार ल्याउन सकिन्छ । आधुनिक कृषि प्रविधि र अनलाइन बजारका माध्यमबाट कृषकहरूले कृषि उत्पादनका नयाँ तरिका सिक्न, नवीनतम् अनुसन्धान र प्राविधिक सहायताको लाभ उठाउन र आफ्नो उत्पादनलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिस्पर्धी बनाउन सक्ने छन् । विशेषगरी, कृषकहरूलाई मोबाइल एप्स र डिजिटल प्लेटफर्महरूद्वारा कृषिजन्य वस्तुहरूको बजार मूल्य, मौसमी अवस्था र नयाँ कृषिसम्बन्धी जानकारी उपलब्ध गराउनुले उत्पादनमा वृद्धि र आर्थिक समृद्धिमा सहयोग पुर्याउने छ । यसबाट ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउने र ग्रामीण क्षेत्रको विकासमा दिगो योगदान पुर्याउने आशा गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा सूचना प्रविधिको विकासले उद्यमशीलता र नवप्रवर्तनमा समेत सकारात्मक प्रभाव पार्ने सम्भावना छ । स्टार्टअप्स, इनोभेसन हबहरू तथा प्रविधिबाट संचालित उद्यमहरूले नयाँ विचार र उत्पादनहरू विकास गरी देशको आर्थिक र सामाजिक संरचनामा नवीन आयाम थप्न सहयोग गर्ने छन् ।
सरोकारवालाहरूको मिलेर काम गर्ने वातावरणमा आईटी तथा प्राविधिक क्षेत्रका विशेषज्ञहरूले नयाँ समाधानहरू आविष्कार गरी अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्षम हुने छन् । सरकारी र निजी क्षेत्रमा सहकार्य गर्नाले अनुसन्धान र विकासमा लगानी बढ्ने तथा नवप्रवर्तनको स्तर उकासिने विश्वास गर्न सकिन्छ ।
यसरी हेर्दा, सूचना प्रविधिले नेपालको विकासका सबै क्षेत्रमा अपरिमित सम्भावनाहरू समेटेको छ । आधुनिक युगका चुनौतीहरूलाई सामना गर्न डिजिटलाइज अनिवार्य भएको हुनाले नीति निर्माण, शैक्षिक सुधार, स्वास्थ्य र कृषि क्षेत्रमा प्रविधिको उपयोगले दीर्घकालीन प्रगतिका लागि एक सशक्त आधार तयार गर्ने छ ।
चुनौतीपूर्ण आर्थिक अवस्थालाई समेत मध्यनजर राख्दै देशले डिजिटल रूपान्तरणलाई प्राथमिकता दिन आवश्यक छ, जसले गर्दा जनजीवनमा सुव्यवस्था, आर्थिक प्रगति र सामाजिक समरसता सुनिश्चित गर्न सकिन्छ ।
सम्पूर्ण राष्ट्रलाई डिजिटल युगसँग उपयुक्त बनाउँदै प्रविधिको प्रयोगमार्फत जनताको जीवनस्तर उकास्नु आजको आवश्यकता हुनाले नेपालले सबै सामाजिक–आर्थिक क्षेत्रहरूमा डिजिटल विकासलाई आत्मसात् गर्नुपर्ने छ ।
