–यमुना पौडेल ‘प्रमिता’
नेपालमा भएको ‘जेनजी’को आन्दोलन केवल पुस्तागत आक्रोश होइन, यो देशका सबैभन्दा कान्छा नागरिकहरू अब बेरोजगारी, भ्रष्टाचार र प्रणालीगत अक्षमताको सामना चुपचाप स्वीकार गर्नेवाला छैनन् भन्ने स्पष्ट सन्देश हो । लामो समयदेखि नेपालको अर्थतन्त्र विप्रेषण, वैदेशिक सहायता र सीमित घरेलु उद्योगमा निर्भर रहँदै आएको छ । तर, युवापुस्ताको सक्रियताले नीतिनिर्माताहरू र लगानीकर्ताहरूलाई अब नेपालको दीर्घकालीन आर्थिक दिगोपनको यथार्थसँग जुध्न बाध्य बनाएको छ । जेनजी आन्दोलनको परिणाम स्वरूप आज नेपाल एउटा यस्ता मोडमा उभिएको छ, जहाँ आज गरिने निर्णयहरूले देशको भविष्य निर्धारण गर्नेछन्, संकटसँगै अवसर पनि छ ।
असन्तुष्टिको सन्दर्भमा नेपाल जनसंख्यागत दृष्टिले एउटा फाइदाजनक अवस्थाबाट गुज्रिरहेको देश हो । संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रमअनुसार देशको करिब ४० प्रतिशत जनसंख्या २५ वर्ष मुनिका छन् । सैद्धान्तिक रूपमा, यस्तो ‘युवा बहुलता’ले नवीनता, उत्पादकता र दीर्घकालीन वृद्धि ल्याउनुपथ्र्यो । तर व्यवहारमा भने, बेरोजगारी र अल्परोजगारीले हजारौं युवाहरूलाई वैदेशिक रोजगारीको खोजीमा देश बाहिर जान बाध्य बनाएको छ । श्रम विभागको २०२३को तथ्यांकअनुसार हरेक वर्ष ५ लाखभन्दा बढी नेपाली विदेश रोजगारको लागि जान्छन् । धेरैजसोले गल्फ र मलेसियाजस्ता देशमा न्यून पारिश्रमिकको काम लिन्छन्, जबकि दक्ष जनशक्ति विकसित मुलुकतर्फ आकर्षित हुन्छन् । यस श्रम पलायनले विप्रेषणलाई नेपालको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड बनाएको छ– कुल गार्हस्थ उत्पादन (जिडिपी)को २३ प्रतिशतभन्दा बढी (विश्व बैंक, २०२३) । शिक्षित युवाहरूका लागि अवस्था अझ जटिल छ । शैक्षिक तालिम र बजारको मागबीचको गहिरो अन्तरका कारण हजारौं स्नातकहरू बेरोजगार भइरहेका छन् । यही संरचनात्मक समस्याले जेनजी आन्दोलनको क्रोधलाई पोषण दिएको हो — केवल अस्थायी असन्तुष्टि मात्र होइन ।
तत्काल देखिएका आर्थिक असरहरू
जुनसुकै आन्दोलनजस्तै, जेनजी आन्दोलनले छोटो अवधिमा केही आर्थिक असर ल्यायो । काठमाडौं लगायतका शहरहरूमा यातायात अवरुद्ध, व्यापारिक गतिविधिमा कमी र स–साना व्यवसायहरूमा अवरोध आयो । पर्यटन क्षेत्रमा पनि असर देखियो । अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटकहरू सतर्क बने, जसले छोटो अवधिमा पर्यटन बजारमा असर पार्यो । दैनिक ज्यालादारी कामदारहरू र अनौपचारिक अर्थतन्त्रमा निर्भर जनसंख्या सबैभन्दा बढी प्रभावित भए । यद्यपि यी असरहरू वास्तविक थिए, आन्दोलनको सबैभन्दा गहिरो प्रभाव नीतिगत प्राथमिकतामा आएको परिवर्तनमा देखियो ।
आन्दोलनपछि लगानीकर्ताको धारणा दुई खालको देखियो । केही स्थानीय व्यवसायीहरूले राजनीतिक अस्थिरताको डर व्यक्त गर्दै दीर्घकालीन लगानी घट्ने आशंका गरे । विदेशी लगानीकर्ताहरू पनि नेपालमा हुने ढिलासुस्ती र अनावश्यक प्रक्रियाबाट पहिले नै सतर्क थिए । तर, अरूले यो आन्दोलनलाई सकारात्मक संकेतका रूपमा लिए । एसियाली विकास बैंकको २०२४ को प्रतिवेदनले भनेको छ– यदि युवाको आन्दोलन सही तरिकाले व्यवस्थापन गरियो भने, यसले सरकारलाई आर्थिक सुशासनका लागि सुधार गर्न प्रेरित गर्न सक्छ । नेपालका युवाहरूले शान्तिपूर्ण र डिजिटल माध्यमबाट आवाज उठाएको तथ्यलाई धेरैले ‘नागरिक परिपक्वता’को संकेत मानेका छन् । यस अर्थमा, आन्दोलन जोखिम होइन, परिवर्तनको सम्भावना थियो ।
युवाको रोजगारी र जनसांख्यिकीय लाभांश
आन्दोलनको मूलमा रहेको विषय भनेको रोजगारी हो । अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनअनुसार, नेपालमा युवाको बेरोजगारी दर १९.२ प्रतिशत रहेको छ, जुन राष्ट्रिय औसतको तीन गुणा बढी हो । यदि यो जनशक्ति सही तरिकाले प्रयोग गरियो भने, यही युवाशक्ति देशलाई दीर्घकालीन समृद्धितर्फ डोर्याउन सक्छ । तर, यदि उपेक्षा गरियो भने, यो लाभांश ‘जनसांख्यिकीय अभिशाप’ बन्ने खतरा छ । प्रदर्शनकारीहरूको माग स्पष्ट थियो — शिक्षा प्रणालीको सुधार, रोजगारमूलक सीप तालिम, व्यवसाय खोल्न सहायता र रोजगार अनुकूल नीतिहरू । जबसम्म शिक्षाले रोजगारी सिर्जना गर्न सक्दैन, तबसम्म देशले युवा पलायन रोक्न सक्दैन ।
नयाँ सम्भावनाको सुरुवात
जेनजी आन्दोलनको सबैभन्दा विशेष पक्ष थियो– यसको डिजिटल स्वरूप । सामाजिक सञ्जालहरू केवल भीड जम्मा गर्न होइन, मुलुकका नीतिहरूको आलोचना र समाधान प्रस्तुत गर्न प्रयोग गरिए । यस डिजिटल प्रवृत्तिले नेपालमा रहेको प्रविधि सम्बन्धी सम्भावनालाई उजागर गर्यो । नेपाल राष्ट्र बैंकको २०२४ को तथ्यांकअनुसार सूचना प्रविधि सेवाहरू कुल निर्यातको करिब ४ प्रतिशत छ । यदि पूर्वाधार र स्टार्टअप इकोसिस्टममा लगानी गरियो भने डिजिटल क्षेत्र नेपालको अर्थतन्त्रलाई रूपान्तरण गर्नसक्छ । भ्रष्टाचार घटाउन सकिन्छ । सरकारी सेवा प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ र युवाका लागि रोजगारी सिर्जना गर्न सकिन्छ ।
भाषण र यथार्थको दूरी
दबाबपछि सरकारले युवामुखी रोजगार कार्यक्रम र भ्रष्टाचारविरोधी पहलको घोषणा गर्यो । तर, धेरैले यसलाई केवल भाषणको रूपमा लिएका छन् । ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेशनलको २०२४ को भ्रष्टाचार धारणा सूचकांकमा नेपाल १८० देशहरूमध्ये १०८ औं स्थानमा छ । जसले गहिरो प्रणालीगत समस्याहरू देखाउँछ । यदि सुधारहरू समयमै, पारदर्शी ढंगले लागू भएनन् भने जेनजीको आन्दोलन फेरि निराशामा परिणत हुने खतरा छ । तर, आन्दोलनले एक कुरा स्पष्ट पारेको छ– अब युवाको आवाज उपेक्षा गर्ने समय छैन ।
संकटलाई अवसरमा बदल्ने घडी
जेनजीको आन्दोलनले अल्पकालीन अवरोध ल्यायो, तर यसले नेपालको आर्थिक विकासको संरचना पुनर्विचार गर्न बाध्य बनायो । अब आवश्यकता छ– अर्थतन्त्रलाई विविधिकरण गर्ने, नवीनता र न्यायमा आधारित बनाउने । यदि नेपालले हरित ऊर्जा, सूचना प्रविधि र दिगो पर्यटन जस्ता क्षेत्रमा लगानी गर्यो, साथै शिक्षा र श्रम बजारमा सुधार गर्यो भने अहिलेको संकट एउटा मोड बन्न सक्छ । यसबाहेक, जेनजीको आन्दोलनले मूल्यहरूको पुनर्परिभाषा गर्यो– अबको पुस्ता आर्थिक वृद्धि मात्र होइन, पारदर्शिता र निष्पक्षताको पनि माग गर्छ । यी मूल्यहरू शासन प्रणालीमा समाहित भए भने नेपाल लगानीका लागि आकर्षक राष्ट्र बन्न सक्छ ।
निष्कर्ष
अबको बाटो जेनजीको आन्दोलन एकपटकको घटना होइन, यो एउटा चेतावनी हो । यसले देखायो कि नयाँ पुस्ता अब स्थायित्वको नाममा जडता सहँदैन । नेपालको भविष्य अब विप्रेषणमा मात्र टिक्न सक्दैन । जसले मुलुकको बाटो अनिश्चित देखाउँछ । यदि सुधारहरू लागू भए भने यो आन्दोलन नयाँ युगको सुरुवात हुन सक्छ, जहाँ युवाशक्तिले आर्थिक नवजागरण ल्याउँछ । यदि उपेक्षा गरियो भने यसले दीर्घकालीन निराशा, प्रतिभा पलायन र स्थायित्वको संकट निम्त्याउनेछ । नेपाल अहिले ऐतिहासिक मोडमा उभिएको छ ।
प्रश्न यो होइन कि जेनजीले अर्थतन्त्रलाई रूप दिनेछन् वा होइनन्, उनीहरूले दिइसके । साँचो प्रश्न हो– के नेतृत्व तहमा रहेका व्यक्तिहरूले यो संकटलाई सम्भावनामा रूपान्तरण गर्ने दृष्टिकोण राख्छन् त ?
