–शंकरमान सिंह
बैंकिङ ब्याजदर घट्नु राम्रो कुरा हो कि नराम्रो ? अर्थतन्त्र सामान्यतयाः मन्दीमा हुँदा वा कम्तीमा यसको नजिक आउँदा ब्याजदर सामान्यतयाः घटाइन्छ । जब ब्याजदर कम हुन्छ, उद्यमी/व्यवसायीहरूले बैंकहरूबाट कम दरमा पैसा ऋण लिन सक्छन् । त्यसैले धेरै संस्थाहरूले सस्तो पैसा ऋण लिइरहन्छन्, जसले गर्दा अर्थतन्त्रमा समग्र मुद्रा आपूर्ति बढ्छ । यद्यपि, ब्याजदरमा गिरावटको कारण वित्तीय संस्थाहरूलाई लाभ कम प्राप्त हुन्छ ।
एउटा साधारण उदाहरण यो हुनेछ – मानौं ब्याजदर घट्नुअघि बैंकले ऋणमा १० प्रतिशत शुल्क लिन्छ र निक्षेपमा ४ प्रतिशत दिन्छ, जसले गर्दा मार्जिन÷स्प्रेडदर ६ प्रतिशत हुन्छ । ब्याजदरमा गिरावट आएपछि, सोही बैंकले ऋणमा ९ प्रतिशत शुल्क लिन्छ र निक्षेपमा ३ प्रतिशत दिन्छ, मार्जिन ६ प्रतिशतमा स्थिर राख्छ । यसरी, आम्दानीमा धेरै घाटा हुँदैन ।
यदि अर्थतन्त्र समस्यामा छ भने ब्याजदरमा कमी राम्रो हुन सक्छ किनकि यसले अर्थतन्त्रमा मुद्रा आपूर्ति बढाउँछ । नयाँ परियोजनामा खर्च गर्न बढी पैसा र ती संस्थाहरूले बनाएका उत्पादनहरूमा खर्च गर्न सर्वसाधारणले बढी पैसा पाउनेछन्, जसको परिणामस्वरूप आर्थिक विस्तारमा सहयोग पुग्नेछ । तथापि, नकारात्मक पक्ष यो हो कि मुद्रा आपूर्तिमा वृद्धिले अन्ततः उच्च मुद्रास्फीति निम्त्याउँछ । त्यतिबेला केन्द्रीय बैंकले ब्याजदर बढाउन र केही हदसम्म मुद्रा आपूर्तिलाई कम पार्न फेरि कदम चाल्नुपर्छ ।
सरसरी हेर्दा, अमेरिकामा फेडरल रिजर्भले सन् १९२० को दशकभरि प्रत्येक वर्ष ब्याजदर घटायो । यसले बैंकहरूलाई ऋण दिन सजिलो भयो । जसको प्रभाव ऋणको बाढी आयो । सन् १९२० को दशक लगानी बबल थियो– धेरै मानिसहरूले आफ्ना व्यवसायमा लगानी बढाइरहेका थिए । तर ती लगानीहरू प्रतिफल दिन सक्षम थिएनन् । ती लगानीहरूको बिक्री मूल्यहरू तिनीहरूको आन्तरिक मूल्यभन्दा धेरै बढ्यो ।
सँगै, निक्षेपमा कम ब्याजदरले आर्थिक वृद्धिलाई पनि बाधा पुर्याउन सक्छ । यसको प्रभाव समग्र आर्थिक वातावरण, ऋणको उपलब्धता र वृद्धिका लागि लक्षित विशिष्ट क्षेत्रसहित विभिन्न कारकहरूमा निर्भर गर्छ । घटेको बचतले पुँजी सञ्चयलाई ढिलो गर्न सक्छ, जुन दीर्घकालीन आर्थिक वृद्धिका लागि महत्वपूर्ण छ ।
कम ब्याजदरले बैंकहरूको नाफा निचोर्न सक्छ किनकि तिनीहरूले ऋणमा कम कमाउँछन् जबकि अझै पनि निक्षेपमा ब्याज तिर्नुपर्छ । यसले तिनीहरूको ऋण क्षमता र आर्थिक वृद्धिलाई समर्थन गर्ने क्षमतालाई कम गर्न सक्छ । सँगै, कम ब्याजदरले व्यवसाय र व्यक्तिहरूलाई पैसा उधारो लिन सस्तो बनाउँछ, जसले गर्दा नयाँ उद्यमहरूमा लगानी बढ्ने, व्यवसायहरूको विस्तार हुने र समग्र आर्थिक वृद्धि हुने सम्भावना हुन्छ । तर, कम ब्याजदरले उपभोक्ताहरूलाई बढी खर्च गर्न प्रोत्साहित गर्न सक्छ । कम ब्याजदरले व्यक्ति र व्यवसाय दुवैका लागि अवस्थित ऋणको भार कम गर्न सक्छ, अन्य उत्पादक गतिविधिहरूका लागि नगद प्रवाह मुक्त गर्न सक्छ । समग्रमा कम निक्षेप ब्याजदरको आर्थिक वृद्धिमा प्रभाव जटिल छ र विभिन्न कारकहरूमा निर्भर गर्दछ । यसले बचतलाई निरुत्साहित गर्न सक्छ तर यसले ऋण र लगानीलाई पनि प्रोत्साहित गर्न सक्छ । जसले गर्दा आर्थिक गतिविधि बढ्छ ।
अर्थतन्त्रमा सही सन्तुलन खोज्नु र बचत तथा लगानी दुवैलाई समर्थन गर्ने नीतिहरू लागू गर्नु अहिलेका लागि सबैभन्दा महत्वपूर्ण छ । उदाहरणका लागि, आर्थिक वृद्धिलाई बढवा दिने उद्देश्यले नेपालको केन्द्रीय बैंक– नेपाल राष्ट्र बैंकले हालै ऋण र लगानीलाई प्रोत्साहन गर्न ब्याजदर घटाएको छ । मुद्रास्फीतिलाई ५ प्रतिशतको वरिपरि राख्ने लक्ष्य पनि राखेको छ । यदि अर्थतन्त्र सकसमा छ भने सायद मन्दीमा पनि केन्द्रीय बैंकहरूले सामान्यतया दर घटाउँछन् । क्रेडिट कार्ड, क्रेडिट लाइन र अन्य क्रेडिट स्रोतहरूमा ऋण लिने दरहरू कम हुने भएकाले उपभोक्ता खर्च निश्चित रूपमा कम दरहरूबाट बढवा पाउनेछ । नयाँ परियोजनाहरूलाई वित्त पोषण गर्न ऋण लिने लागत कम हुने भएकाले व्यावसायिक लगानी पनि बढ्नेछ ।
सरकारी खर्च पनि बढ्न सक्छ, किनकि सरकारी ऋणका लागि बन्ड दरहरू कम हुनेछन् । कम दरहरूले डलरलाई पनि घटाउनेछ, जसले निर्यातलाई मद्दत गर्न सक्छ र व्यापारमार्फत अर्थतन्त्रलाई बढवा दिन सक्छ । कम ब्याजदरले ऋण लिन सस्तो बनाउँछ । यसले खर्च र लगानीलाई प्रोत्साहन गर्छ । यसले समग्र माग र आर्थिक वृद्धिमा वृद्धि गर्छ ।
ब्याजदर घट्दै गर्दा नेपाल जस्तो देशमा सेयर बजारमा पैसा खन्याइन्छ किनभने प्रतिफल कमाउने अरू कुनै ठाउँ हुँदैन । जब तिनीहरू अत्यन्त कम दरमा फर्किरहेका हुन्छन्, तब कोही पनि बन्डमा रहन चाहँदैनन् । कोही पनि आफ्नो पैसा बचत खातामा राख्न चाहँदैनन्, जसले थोरै ब्याज कमाउँछ । सेयर बजारमा प्रवाहित पैसाले सेयर मूल्यहरूलाई बढवा दिन्छ र सैद्धान्तिक रूपमा उपभोक्ताहरूले यो अतिरिक्त ऋण लिनेले बढी नगद परिसंचरणमा राखेर अर्थतन्त्रलाई उचाल्न मद्दत गर्दछ । घटेको दरका कारण, वाणिज्य बैंकहरूले कम लागतमा कोष प्राप्त गर्न सक्छन् र नयाँ उपभोक्ताहरू र बजारहरू प्राप्त गर्न तिनीहरूले ऋण र अग्रिमहरूमा आफ्नो प्रमुख ऋण दरहरू घटाएर उपभोक्ताहरूलाई कम लागतको लाभ हस्तान्तरण गर्छन् । बैंकहरूद्वारा ऋण दरहरू घटाइने भएकाले, ऋण सस्तो हुन्छ र यसले मानिसहरूलाई नयाँ व्यावसायिक गतिविधिहरू (विस्तार, आधुनिकीकरण आदि) र पुँजीगत वस्तुहरूको खरिदमा उद्यम गर्न प्रेरित गर्छ जसले गर्दा पुँजीगत वस्तुहरूको माग बढ्छ र रोजगारी दर बढ्छ ।
यद्यपि, अर्थतन्त्रमा कम ब्याजदरका फाइदाभन्दा बेफाइदा धेरै छन् । उच्च तरलताको कारणले गर्दा यसले मुद्रास्फीति निम्त्याउँछ । अर्थतन्त्र असन्तुलित बनाउँछ । यसले अर्थतन्त्रमा दुर्घटनाको जोखिम पनि निम्त्याउँछ । नेपाल राष्ट्र बैंकले आगामी आर्थिक वर्ष २०८२/८३ का लागि ल्याएको मौद्रिक नीतिको ब्याजदरसम्बन्धी व्यवस्थाले नेपाली निक्षेपकर्तामा केही नकारात्मक असर गर्नेछ । नीतिलाई मसिनो गरी केलाउँदा, राष्ट्र बैंकले ल्याएको नीति लोभी र छिटो कमाउने सोच भएका केही समूहलाई मात्र लाभ पुग्नेगरी आएको छ, जसको दीर्घकालीन नतिजा देशका लागि घातक बन्ने सम्भावना छ ।
