काठमाडौं : सोलुखुम्बु जिल्लाको मुक्ली गाउँमा जन्मिएकी मच्छेदेवी गुरुङको कथा केबल एक व्यक्तिको जीवनी मात्र होइन, यो ती असंख्य महिलाहरूको प्रतिनिधित्व हो, जसले समाजमा आफ्नो स्थान बनाउन अथक संघर्ष गरेका छन् ।
सानोमा रेडियोमा मान्छे बोल्दा अचम्म मान्ने मच्छेले कहिल्यै सोचेकी थिइनन् कि एक दिन त्यही रेडियो उनको हातमा समाज परिवर्तनको हतियार बन्नेछ । उनले रेडियोमार्फत आफ्नो आवाज मात्र सुनाइनन्, बरु हजारौं आवाजविहीन महिलाहरूको मुद्दालाई राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा पुर्याइन् । यो कथा उनको साहस, दृढता, र सामाजिक न्यायप्रतिको समर्पणको गाथा हो ।
मच्छे देवी गुरुङको जन्म सोलुखुम्बुको दुर्गम गाउँमा भएको थियो, जहाँ जीवन सरल तर चुनौतीपूर्ण थियो । गाउँको प्राकृतिक सौन्दर्यले उनको बाल्यकाललाई रंगीन बनाए पनि, सामाजिक असमानता र लैंगिक विभेदले उनको मनमा गहिरो छाप छोड्यो । सानैदेखि उनले गाउँमा महिलामाथि हुने भेदभाव, हिंसा र अवसरको अभावलाई नजिकबाट देखिन् । उनको परिवारमा शिक्षालाई महत्व दिइन्थ्यो, तर आर्थिक अवस्था कमजोर भएकाले उनको सपनाको बाटो सधैं सहज थिएन ।
रेडियो उनको बाल्यकालको सबैभन्दा रोचक साथी थियो । जब गाउँमा रेडियो बज्थ्यो, उनको मनमा एउटा अनौठो कौतुहल जाग्थ्यो– ‘यो सानो डब्बामा कसरी मान्छे पसेर बोल्छन् ?’ यो जिज्ञासाले उनको मनमा नयाँ संसारको ढोका खोलिदियो । रेडियोले उनलाई सूचना, कथा र विचारको संसारसँग जोड्यो । उनले गाउँकै स्कुलमा पढाइ पूरा गरिन् र एसएलसी पास गरिन् । तर उनको सपना गाउँको साँघुरो घेराभन्दा धेरै ठुलो थियो । उनले उच्च शिक्षाका लागि काठमाडौं जाने निधो गरिन्, जुन उनको जीवनको पहिलो ठुलो कदम थियो ।
काठमाडौं प्रवेश मच्छेको लागि केबल भौगोलिक यात्रा मात्र थिएन, यो उनको जीवनको नयाँ अध्यायको सुरुवात थियो । रत्नराज्य लक्ष्मी क्याम्पसमा आइएमा भर्ना भएपछि उनले शिक्षासँगै आर्थिक जिम्मेवारी पनि वहन गर्नुपर्यो । पढाइ र कामको सन्तुलन बनाउनु उनका लागि ठुलो चुनौती थियो । यो समयमा उनले समाजमा महिलाले भोग्नुपरेका समस्याहरूलाई अझ गहिराइमा बुझिन् । लैंगिक असमानता, शिक्षा र रोजगारीमा अवसरको कमी, र सामाजिक संरचनाले थोपरेका बाधाहरूले उनको मनमा गहिरो प्रभाव पार्यो । यही अनुभवले उनलाई महिलाको अधिकार र शिक्षाको महत्वप्रति सचेत बनायो ।
महिलाको आवाजलाई बुलन्द गर्ने अभियान
महिलाको आवाजलाई बाहिर ल्याउन मिडिया नै सबैभन्दा प्रभावकारी माध्यम हो भन्ने उनले बुझिन् । यो बुझाइले उनलाई नेपाल प्रेस इन्स्टिच्युटमा १० महिने पत्रकारिता तालिम लिन प्रेरित गर्यो । यो तालिम उनको करिअरको आधारशिला बन्यो । तालिमपछि उनले कान्तिपुर राष्ट्रिय दैनिक र एन्टेना फाउन्डेसनमा इन्टर्नसिप सुरु गरिन् । यी अनुभवहरूले उनलाई पत्रकारिताको आधारभूत सीप र समाजमा मिडियाको भूमिका बुझ्न सघायो । तर उनको वास्तविक परिवर्तन तब भयो, जब उनी रेडियो सगरमाथासँग जोडिइन् ।
रेडियो सगरमाथा मच्छेका लागि केबल कार्यस्थल मात्र थिएन, यो उनको सपना र अभियानको मञ्च बन्यो । यहाँ उनले महिलाको अधिकार, शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी, हिंसा र राज्यका संरचनामा समान सहभागिताका मुद्दाहरूलाई केन्द्रमा राखेर कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिन् । उनले झन्डै ५ वर्षसम्म रेडियो कार्यक्रम सञ्चालन गरिन्, जसमा ४०० भन्दा बढी भागहरू उत्पादन भए । यी कार्यक्रमहरूले महिलाको विविध मुद्दाहरूलाई उजागर गर्नमा महत्वपूर्ण भूमिका खेले ।
मच्छेले बुझेकी थिइन् कि महिलाको मुद्दा एकरूप छैन । आदिवासी जनजाति, दलित, मधेशी, मुस्लिम, अपाङ्गता भएका र एकल महिलाहरूका समस्या फरक–फरक छन् । उनले यी विविधतालाई रेडियोमार्फत उजागर गरिन् र यी समुदायका मुद्दाहरूलाई राष्ट्रिय मञ्चमा ल्याइन् । उनको रेडियो कार्यक्रम ‘सहअस्तित्व’ले संविधानसभामा महिलाको ३३ प्रतिशत सहभागिता सुनिश्चित गर्न निरन्तर दबाब दियो । यो उपलब्धिलाई उनले दक्षिण एसियाकै ठुलो उपलब्धिको रूपमा लिन्छिन् ।
उनले शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी र वन उपभोक्ता समितिमा महिलाको सहभागिता बढाउन रेडियोमार्फत अभियान चलाएकी थिइन् । यो अभियानले खासगरी वन उपभोक्ता समितिमा महिलाको उपस्थितिलाई उत्साहजनक रूपमा वृद्धि गर्यो । उनको यो प्रयासले गाउँ–गाउँमा रहेका महिलाहरूलाई आफ्नो हकअधिकारका लागि बोल्न प्रेरित गर्यो । पहिलो संविधानसभा विघटन भएको रात उनका लागि अविस्मरणीय छ । रेडियोबाट त्यो समाचार वाचन गर्दा उनको मन भारी भएको थियो । तर उनले हार मानिनन् । उनले महिलाको अधिकारलाई मानवअधिकारको रूपमा स्थापित गर्न र महिलालाई दोस्रो दर्जाको नागरिक नभई समान मानवको रूपमा व्यवहार गर्नुपर्ने सन्देशलाई निरन्तर प्रवाह गरिन् ।
मच्छेले महिलामाथि हुने हिंसाविरुद्ध सरकारले ल्याएको घरेलु हिंसा कसुर र सजाय ऐनको कार्यान्वयनका लागि निरन्तर वकालत गरिन् । उनलाई ‘महिलावादी’को बिल्ला लगाइयो, तर उनले यो आरोपलाई कहिल्यै मनमा लिइनन् । बरु, उनले आफ्नो अभियानलाई झन् सशक्त बनाइन् । उनको यो दृढताले विभिन्न संघ–संस्थाबाट सम्मान प्राप्त गर्यो । नेपाल आदिवासी जनजाति पत्रकार महासंघ (फोनिज)ले उनलाई २६औं स्थापना दिवसमा फोनिज राष्ट्रिय पत्रकारिता प्रवास अवार्ड २०८२ बाट सम्मानित गर्यो । यस्तै, नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघ अमेरिका (फिप्ना)ले ३१औं विश्व आदिवासी दिवसमा उनको योगदानको कदर गर्दै सम्मान पत्र प्रदान गर्यो ।
उनले गैरसरकारी संस्थामार्फत महिलाको मुद्दामा काम गर्ने अवसर पनि पाइन् । यो अनुभवले उनलाई महिलाको विविधता—खसआर्य, आदिवासी जनजाति, दलित, मधेसी, मुस्लिम, अपाङ्गता भएका महिलाहरूका फरक–फरक आवश्यकता र समस्याहरूबारे गहिरो बुझाइ दियो । उनले यो विविधतालाई आफ्नो पत्रकारितामा समेटिन् र यी समुदायका लागि आवाज उठाइन् ।
प्रवासमा नयाँ अध्याय
हाल मच्छे न्यूयोर्कमा छिन्, जहाँ उनले सामुदायिक पत्रकारितामार्फत नेपाली डायस्पोराको आवाज उठाइरहेकी छन् । उनले एनवाइसीनेपालन्युज नामक अनलाइन पोर्टल सञ्चालन गर्छिन्, जहाँ उनी सम्पादकको भूमिकामा छिन् । यो पोर्टलमार्फत उनले नेपाली समुदायको भाषा, संस्कृति र अधिकारका मुद्दालाई उजागर गरिरहेकी छन् । साथै, उनले कम्युनिटी क्वेष्ट अन्तर्वार्ता शृंखला र एनवाइसीनेपाल पडकास्ट पनि सञ्चालन गरिरहेकी छन् ।
अमेरिकामा रहँदा उनले नेपाल अमेरिका पत्रकार संघ (नेजा)मा विभिन्न जिम्मेवारी निभाइसकेकी छन् । सन् २०२१ मा भएको नेजाको सातौं महाधिवेशनमा उनी सबैभन्दा बढी मत प्राप्त गरी उपाध्यक्षमा निर्वाचित भइन् । उनले नेजामा रहँदा संस्थागत पारदर्शिता, महिला सहभागिता र पत्रकारिता पेसाको सुदृढीकरणका लागि आवाज उठाइन् । उनले एभरेस्ट टाइम्स अनलाइन पत्रिकामा अतिथि सम्पादकको रूपमा पनि काम गरिन्, जहाँ उनले समुदायलाई सशक्त बनाउन सामुदायिक पत्रकारितालाई जोड दिइन् ।
सम्मान र प्रेरणा
मच्छेको योगदानलाई विभिन्न संस्थाले कदर गरेका छन् । तमु ल्होछार २०२३ मा न्युयोर्क सिटीको पब्लिक एडभोकेटले उनलाई सम्मान गर्यो । तामाङ सोसाइटी अफ अमेरिकाले डम्फु साँझ २०१८ मा उनको योगदानको कदर गर्यो । यस्तै, २०१२ मा बेलायत दूतावास, महिला मानवअधिकार रक्षकहरूको राष्ट्रिय सञ्जाल र ओरेक नेपालको समन्वयमा उनलाई महिला हिंसाविरुद्ध पत्रकारिताका लागि सम्मानित गरियो । सन् २०२३ मा नेपालिजम डटकमले उनलाई परिवर्तनको संवाहकको रूपमा सम्मानित गर्यो ।
उनले संयुक्त राष्ट्रसंघको महिलाको हैसियतसम्बन्धी आयोगको ६९औं सेसनमा सञ्चार क्षेत्रमा लैंगिक समानताको विषयमा कार्यपत्र प्रस्तुत गरिन् । उनले नेपाल आदिवासी जनजाति महासंघ अमेरिका (फिप्ना)को आठौं राष्ट्रिय अधिवेशनमा निर्वाचन आयुक्तको भूमिका निभाइन् । साथै, नेपाल इन्डिजिनियस फिल्म फेस्टिबल एण्ड निफ अवार्ड २०१८ मा निर्णायक र मिडिया कोअर्डिनेटरको भूमिका पनि निभाइन् ।
मच्छेले शिक्षालाई महिलाको सशक्तीकरणको आधार मान्छिन् । उनको विचारमा, शिक्षा बिना महिलाको आर्थिक र सामाजिक सशक्तीकरण सम्भव छैन । उनले राज्यका हरेक संरचनामा महिलाको समानुपातिक सहभागिताको लागि निरन्तर वकालत गरिन् । आदिवासी जनजाति, दलित, मधेशी, मुस्लिम र अपाङ्गता भएका महिलाहरूको समस्यालाई फरक–फरक ढंगले सम्बोधन गर्नुपर्नेमा उनको जोड छ । उनले नेपालको विविधतालाई सौन्दर्यको रूपमा लिन्छिन् र यो विविधताको सम्मान गर्नुपर्ने बताउँछिन् ।
उनको पत्रकारिता यात्रा १९ वर्षअघि कान्तिपुर दैनिकमा प्रशिक्षार्थीको रूपमा सुरु भएको थियो । यो यात्रा आज पनि उत्तिकै जोश र जुनूनका साथ जारी छ । उनले सामाजिक न्याय, समानता, र विधिको शासनका लागि आवाज उठाइरहेकी छन् । उनको विश्वास छ कि जबसम्म व्यक्तिको सोचाइमा परिवर्तन हुँदैन, तबसम्म सामाजिक परिवर्तन संस्थागत हुन सक्दैन ।
मच्छेदेवी गुरुङको जीवन एउटा सानो गाउँबाट सुरु भएर विश्व मञ्चसम्म पुगेको छ । उनले रेडियोमार्फत सुरु गरेको यात्राले हजारौं महिलाको जीवनमा परिवर्तन ल्याएको छ । उनको दृढता, समर्पण, र समाजप्रतिको जिम्मेवारीले उनलाई एक सशक्त आवाजको रूपमा स्थापित गरेको छ । उनले महिलाको अधिकार, समावेशिता र विविधताको सम्मानका लागि गरेको संघर्षले नेपाल र नेपाली डायस्पोरामा नयाँ पुस्तालाई प्रेरणा दिइरहेको छ । उनको यो यात्रा केबल उनको व्यक्तिगत कथा होइन, बरु हरेक ती महिलाको कथा हो, जो आफ्नो आवाजलाई विश्वसामु पुर्याउन चाहन्छन् ।
