–चन्द्रबहादुर बस्याल
नेपालमा श्रमिक भन्नासाथ धेरैको ध्यान वैदेशिक रोजगारीमा गएका युवातर्फ जान्छ, तर देशभित्रै पसिना बगाइरहेका श्रमिकहरूको कथा भने ओझेलमा पर्छ । गाउँदेखि सहरसम्म, निर्माणदेखि कृषि, यातायातदेखि सेवा क्षेत्रमा काम गरिरहेका लाखौं श्रमिकहरू छन्, जसको श्रमबाट देश चलेको छ, तर तिनै श्रमिक उपेक्षित, पीडित र असुरक्षित अवस्थामा बाँच्न विवश छन् । श्रमिक दिवसका भाषणहरूमा तिनको चर्चा हुन्छ, तर व्यवहारमा उनीहरूको अवस्था सुधार हुने कुनै संकेत देखिँदैन । नेपालभित्र श्रमिक हुनु भनेको कहिल्यै नथाक्ने संघर्ष गर्नु, आफ्नो अधिकारका लागि लगातार लड्नु, अनि पनि पहिचानविहीन जीवन बिताउनु हो ।
श्रमिकहरूको समस्या केवल तलब वा ज्यालासम्म सीमित छैन, संरचनागतरूपमै उनीहरूलाई श्रम बजारमा दोस्रो दर्जाको नागरिकको रूपमा व्यवहार गरिन्छ । कानुनले न्यूनतम पारिश्रमिकको ग्यारेन्टी गरे पनि अधिकांश श्रमिकले त्यो पाउँदैनन् । ठेक्का प्रणालीले श्रमिकलाई अधिक शोषणमा पारेको छ । निर्माण क्षेत्रमा काम गर्ने श्रमिकहरू दिनमा १०–१२ घण्टासम्म काम गर्छन्, तर स्वास्थ्य बीमा, कामको सुरक्षा वा दुर्घटना बीमाको पहुँच उनीहरूसँग छैन । साना ठेकेदारहरूमार्फत काम पाइने भएकाले, श्रमिकको आवाज कमजोर हुन्छ र उनीहरूले आफ्नो अधिकारका लागि बोल्ने हिम्मत गर्न सक्दैनन् ।
कृषि क्षेत्रमा काम गर्ने श्रमिकहरूको अवस्था पनि निकै दयनीय छ । गाउँघरमा थोरै पारिश्रमिकमा काम गरिरहेका श्रमिकहरू वर्षौंदेखि एउटै घरधनीका लागि काम गर्छन्, तर तिनको जीवनमा खासै परिवर्तन आएको देखिँदैन । कतिपय ठाउँमा अझै पनि दलित समुदायका मानिसहरूलाई खेतमा काम लगाइन्छ, तर उनीहरूको श्रमको मूल्य निर्धारण मालिकले मनलाग्दी गर्छन् । औपचारिक सम्झौताबिना काम गर्ने भएकाले यस्ता श्रमिकको अभाव, रोग वा दुर्घटनामा कुनै सुरक्षा हुँदैन । राज्यको नजरबाट उनीहरू अदृश्य छन् ।
सहरमा सेवा क्षेत्रमा काम गर्ने श्रमिकहरू पनि निकै पीडामा छन् । होटल, रेस्टुराँ, क्लिनिङ सेवा, सुरक्षा गार्ड, ब्यूटी पार्लरजस्ता क्षेत्रमा काम गर्ने श्रमिकको कामका घण्टा तय गरिएको हुँदैन । बिहानदेखि रातिसम्म खटेर पनि उनीहरूले कामअनुसारको पारिश्रमिक पाउँदैनन् । यौनिक उत्पीडन, अपमानजनक व्यवहार, छिटपुट ज्यालामा काम र सेवा निवृत्तिपछि पनि कुनै किसिमको सामाजिक सुरक्षा नभएको अवस्था छ । महिला श्रमिकहरू दोहोरो पीडामा छन् —कामको थकानसँगै यौन उत्पीडन र असमान व्यवहार झेल्नुपर्ने अवस्था अझ भयावह छ ।
उद्योगहरूमा काम गर्ने श्रमिकको अवस्था पनि सधैँजस्तो बेथिति र जोखिममा भरिएको छ । कतिपय उद्योगले श्रमिकलाई ठेक्कामा राख्छन् र श्रम ऐनबमोजिमका सुविधा नदिई जबरजस्ती काम गराउँछन् । उद्योगमा भएका दुर्घटनामा ज्यान गुमाउने श्रमिकहरूका परिवारले न्यूनतम क्षतिपूर्तिसमेत पाउँदैनन् । साना कुटीर उद्योग, इँटाभट्टा, सिमेन्ट उद्योग, स्टिल उद्योगजस्ता क्षेत्रमा काम गर्ने श्रमिकहरू निरन्तर धुलो, धुवाँ र हानिकारक तत्वको सम्पर्कमा रहन्छन् । तर, औद्योगिक स्वास्थ्य र सुरक्षाबारे श्रमिकहरूलाई जानकारी दिइँदैन, न त उचित सुरक्षा उपकरण नै दिइन्छ ।
श्रमिकको जीवनस्तर सुधार गर्न राज्यले थुप्रै योजना बनाएको दाबी गरे पनि व्यवहारमा ती योजना श्रमिकसम्म पुग्दैनन् । श्रमिकको नाममा बनाइएका सामाजिक सुरक्षा कोष, बीमा कार्यक्रम वा सिप विकास तालिमहरू धेरैजसो नगद वितरणमा सीमित छन् । दर्ताविहीन, अनौपचारिक क्षेत्रका श्रमिकका लागि यस्ता कार्यक्रम केवल सुन्दा सुन्दर लाग्ने भाषण बनेका छन् । श्रमिक स्वयंले पनि अधिकारबारे अज्ञानता भएकाले, आफू शोषित हुँदै गएको कुरा बुझेर पनि प्रतिवाद गर्न सक्दैनन् । श्रमिक आन्दोलनहरू राजनीतिकरणमा फसेका छन् र वास्तविक श्रमिकका मुद्दा खोसिएर नेताहरूका स्वार्थका विषयमा केन्द्रित भएका छन् ।
नेपालको श्रम बजारमा देखिने अर्को ठूलो समस्या भनेको श्रमिकको भविष्यप्रति अनिश्चितता हो । कुनै पनि श्रमिकले कामबाट सेवा निवृत्त भएपछि आफू र आफ्नो परिवार कसरी बाँच्ने भन्ने ग्यारेन्टी छैन । पेन्सनजस्ता सुविधा सरकारी सेवामा मात्र सीमित छन् । श्रमिकका लागि त्यस्तो कुनै संरचना छैन, जसले उनीहरूको वृद्धावस्थामा जीवनयापन सहज बनाओस् । जसको जीवनभर श्रम गरेर बित्छ, त्यसको वृद्धावस्था पीडामा बित्छ भन्ने सामाजिक अवस्था बनिसकेको छ ।
श्रमिकको श्रमलाई सम्मान नगर्ने संस्कारले पनि उनीहरूको पीडा थपिएको छ । ‘काम गर्ने हात गन्हाउँछ’ भन्ने सोच अझै गहिरोसँग समाजमा बसेको छ । शिक्षक, डाक्टर वा अफिसरले गरेको कामलाई इज्जत दिइन्छ, तर ढल निर्माण गर्ने श्रमिकको कामलाई हेय दृष्टिले हेरिन्छ । यही सोचका कारण श्रमिकको कामको मूल्यांकन कम गरिन्छ र उनीहरूको मेहनतको सट्टा झनै अपमानजनक व्यवहार थोपिन्छ । यो सोच परिवर्तन नगरी श्रमिकको अवस्था सुधारिन सक्दैन ।
कोरोना महामारीको समयले श्रमिकको पीडालाई अझ स्पष्ट बनाएको थियो । दैनिक ज्यालादारीमा काम गर्ने श्रमिकहरू लकडाउनमा बेरोजगार भए कतिले भोकभोकै दिन काटे । त्यतिबेला ‘हामी त मर्नै बाँकी थियौं’ भन्ने श्रमिकका भनाइहरूले समाज र राज्यप्रति प्रश्न उठाएका थिए । तर, महामारीपछि पनि श्रमिकको अवस्था फेरिएन, उनीहरू फेरि पुरानै समस्यामा फर्किए । सरकार, समाज र श्रमिक स्वयं कसैले पनि त्यो कठिन समयबाट पाठ सिक्न सकेन ।
श्रमिकको पीडाबाट नेपाल आफैं पनि सुरक्षित छैन । राज्यले श्रमिकको पीडा बुझेन भने वैदेशिक पलायन अझ बढ्छ, युवा शक्ति देशमै बस्दैन, अनि देशको समृद्धिको सपना फेरि कुहिरोको काग बन्न जान्छ । ‘देश बनाउँछु’ भन्ने चाहना लिएर गाउँमा बसेको युवा जब गाउँमा काम नपाएर श्रमिकको रूपमा सहर आउँछ, अनि सहरमा पनि इज्जतमाथि प्रश्न उठ्ने गरी श्रम गर्न बाध्य हुन्छ, त्यही बेला उसको आत्मबल खस्किन थाल्छ । यस्ता हजारौं युवाको पीडा समेटेर बनाएको देशको विकासको कथा कति साँचो होला ?
आज पनि सडक विस्तारका लागि सडक किनारमा खाल्डाखुल्डी खनेर काम गरिरहेका श्रमिकहरू छन्, जसले सडक बनाउन जीवनको जोखिम उठाउँछन्, तर त्यस सडकमा हिँड्नेहरूले उनीहरूलाई हेरेर नजर मोड्छन् । इँटाभट्टामा बिहानैदेखि रातिसम्म धुँवा र आगोसँग संघर्ष गर्दै घर बनाउने इँटा उत्पादन गरिरहेका श्रमिकहरू छन्, तर त्यही इँटाले बनेको घरमा बस्नेले तिनको पीडा कहिल्यै बुझ्दैन । होटलका भान्सामा र नुहाउने कोठा सफा गर्ने कोठामा घण्टौं पसिना बगाउने श्रमिक छन्, जसको नाम कामको रेकर्डमा मात्रै हुन्छ, तर सम्मानको सूचीमा कहिल्यै हुँदैन ।
त्यसैले नेपालभित्रका श्रमिकहरूको पीडालाई बुझ्न, सम्बोधन गर्न र समाधानको बाटो देखाउन अब ढिला गर्नु हुँदैन । उनीहरूको श्रमप्रतिको सम्मान, कामको सुरक्षा, न्यूनतम ज्याला र सामाजिक सुरक्षाको ग्यारेन्टी अब शब्दमा होइन, कार्यान्वयनमा देखिनुपर्छ । श्रमिकका पीडामा राज्य मौन बस्ने हो भने, समृद्धिको सपना झूटो हुनेछ । श्रम नै राष्ट्रको मेरुदण्ड हो भन्ने चेतना अब नारा होइन, व्यवहार बन्नुपर्छ ।
नेपालमा श्रम मूल्यवान् हो, श्रमिकहरू अमूल्य छन्— यो महसुस गराउने जिम्मेवारी हाम्रो हो । उनीहरूलाई सहयोग गर्नु भनेको केवल उनीहरूको भलो गर्नु होइन, त्यो त देशको भविष्य सुनिश्चित गर्नु हो । श्रमिकलाई सम्मान दिनु भनेको आफ्नै श्रमशीलताको सम्मान गर्नु हो । जबसम्म यो सोच समाजमा बस्दैन, तबसम्म श्रमिकको पीडा रोकिन्न । नेपालभित्रका श्रमिकहरूका लागि आवाज उठाउन सक्ने चेतना, नेतृत्व र संवेदनशीलता अबको यथार्थ आवश्यकतामा बदलिएको छ ।
